201- آداب اخلاقی آموختن: تواضع در برابر استاد

سعى ناکرده در این راه به جایى نرسى‏		مزد اگر مى ‏طلبى طاعت استاد ببر[1]

روایات بسیارى، بر بزرگداشت عالمان و اندیشمندان تأکید کرده‏ اند. احترام به عالمان نشانه بهره‏ مندى از عقل‏[2] و حرمت عالمان همانند و همسنگ حرمت شهیدان و صدیقان معرفى شده است.[3] از شاگردان و متعلمان خواسته شده که همچون ملائکه که در برابر اهل علم تواضع مى‏ کنند و بال‏ هاى خود را زیر پاى عالمان مى گسترانند، عالمان را بزرگ داشته و بر صدر نشانند[4] و براى استاد همچون بنده و خدمتکار باشند؛ زیرا به گفته پیامبر اکرم:

«مَن تَعَلَّمْتَ منه حَرفاً صِرتَ له عبداً.»[5]

حتى در برخى از روایات اکرام عالمان به منزله اکرام و احترام به خداوند تلقى شده است.[6] امام‏زین العابدین علیه السلام در رساله حقوق در باره حقوق معلم و استاد مى‏ فرماید:

حق کسى که به تو علم مى ‏آموزد این است که او را بزرگ بدارى و احترام مجلسش را نگه‏دارى و به نیکویى به سخنانش گوش فرا دهى و به او رو آورى و در نزد او با صداى بلند سخن نگویى و اگر کسى از او سؤالى پرسید، در جواب دادن به آن بر او پیشى نگیرى؛ و در محضر او با دیگران سخن نگویى و در نزد او از دیگران غیبت نکنى ....[7]

چرا اسلام عزیز براى معلم و استاد این همه احترام و مقام و ارزش قائل شده است؟ به نظر مى‏رسد یکى از علل آن، اهمیت و ارزشمندى خود «علم» است. علم به‏عنوان یک امر وجودى، بهتر از جهل و نادانى است. عقل و فطرت هر انسانى نیز حکم مى‏کند که دانایان را نباید همسنگ و هم‏تراز نادانان قرار داد به تعبیر قرآن کریم: «هل یَستَوِى الذینَ یَعْلَمُونَ والذین لایَعْلَمُون‏.»[8] یکى دیگر از اهداف تواضع در برابر استاد و احترام به دانشمندان این است که این کار موجب رشد و پیشرفت علم، و در نتیجه پیشرفت جامعه اسلامى، خواهد شد.

متأسفانه بعضاً این احترام و تواضع به انحراف کشیده مى‏شود و به جاى آنکه موجب پیشرفت علم و دانش شود، موجب رکود و خمودى آن شده و جامعه را از نوآورى ‏هاى علمى باز مى‏دارد. بعضاً مشاهده مى‏شود که تواضع و احترام، جاى خود را به تبعیت و تقلید کورکورانه داده است؛ به گونه ‏اى که بزرگى یک اندیشمند در چشم شاگردانش، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، موجب خود کم‏بینى شاگردان او شده است؛ تا جایى که جرئت و جسارت اندیشیدن را از آنان ستانده است.[9]

 

 

---

[1] ( 3). دیوان حافظ.

[2] ( 4). یا احمد انَّ اهلَ الدنیا کثیرٌ فیهم الجهلُ و الحمقُ لایَتَواضَعُون لِمَن یَتَعلَّمون منه و هم عند انفُسِهم عقلاءُ و عند العارِفین حُمَقاء.( دیلمى، ارشاد القلوب، 201)

[3] ( 5). پیامبراکرم صلى الله علیه و آله: حُرَمةُ العالِمِ العامِلِ بعلمِهِ کحرمةِ الشهداءِ و الصدیقین.( محمد محمدى‏رى‏شهرى، علم و حکمت در قرآن‏و حدیث، ج 2، ص 610، حدیث 1773)

[4] ( 6). پیامبراکرم صلى الله علیه و آله: تَواضَعُوا للعالمِ و ارْفَعُوه فانَّ الملائکةَ تَرفَعُ العالِمَ و تَخفَضُ أَجنِحَتِها و تَستَغْفِر له.( همان، ص 614، حدیث 1786)

[5] ( 7). همان، ص 626، حدیث 1830

[6] ( 8). پیامبراکرم صلى الله علیه و آله: مَن اکرَمَ عالماً فقد اکرَمَنى و مَن اکرَمَنى فقد اکرَم اللَّهَ و مَن اکرَم اللَّهَ فَمَصِیرُه الى الجنةِ.( همان، ص 610، حدیث 1771)

[7] ( 1). محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 2، باب 10، ص 42، حدیث 6

[8] ( 2). زمر( 39): 9

[9] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 56-55

200-آداب اخلاقی آموختن: ضبط و نگارش مطالب‏

شایسته است دانشجویان مطالب نو و جدیدى را که در هر درسى ‏مى ‏آموزند، یادداشت نمایند. البته نگارش، گزیده‏ نویسى یا خلاصه‏ بردارى، نیازمند فراگیرى آموزش‏ هاى خاصى است که در جاى ‏خود باید دنبال شود. در صدر اسلام که مسلمانان هنوز به اهمیت نگارش واقف نبودند، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله با بیان‏ هاى مختلف، آنان را به این کار تشویق کرده و مى‏ فرمود: «علم را در زنجیر کنید.» و در پاسخ این پرسش که «زنجیر کردن علم چگونه است؟» مى‏ فرمودند: «نگارش آن.»[1] آن حضرت خطاب به یکى از یارانش که از فراموش کردن سخنان حکیمانه رسول اکرم نگران بود، در حالى که با انگشت خود به نوشتن اشاره مى ‏کرد، فرمود:

«استَعِن بیَمینِک؛[2] از دستت کمک بگیر».

امام صادق علیه السلام، نیز در این‏باره مى‏ف رماید:

دانش را بنگارید، چرا که شما بدون نگارش نمى‏ توانید آن را حفظ کنید.[3]

کتاب‏ هاى خود را نگهدارى کنید؛ چرا که در آینده به آنها نیاز خواهید داشت.[4][5]

 

 

---

[1] ( 6). قَیِّدوا العلمَ. قیل: و ما تقییده؟ قال: کتابَتُه.( همان، ج 2، باب 19، حدیث 35، ص 151)

[2] ( 7). همان، ص 152، حدیث 36

[3] ( 1). اکتبوا العلمَ فانَّکم لاتَحفظونَ حتى تکتبوا.( محمدبن یعقوب کلینى، اصول الکافى، ج 1، کتاب فضل العلم، باب 17، حدیث 9)

[4] ( 2). احتفِظُوا بکُتُبکم فانکم سوفَ تَحتاجون الیها.( همان، حدیث 10)

[5] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد.  صص 55-54

199- آداب اخلاقی آموختن: پرسش و پرسشگرى‏

پرسش و پرسش گرى اگر براى کشف حقیقت و فهم واقعیت باشد، نه تنها از فضایل اخلاقى است، که در پاره‏ اى اوقات از نظر شرعى و فقهى نیز واجب است. کسى که مسائل شرعى خود را نمى‏ داند، یادگیرى آنها بر او واجب است و اگر راه فهم حکمى در پرسش از کسى باشد، پرسیدن واجب خواهد شد. پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله پرسش را به‏ عنوان کلید خزاین و گنجینه‏ هاى دانش معرفى کرده و نه تنها افراد را به پرسش گرى تشویق مى‏ کند، بلکه مى ‏فرماید پرسشگر اجر و پاداش اخروى نیز دارد: «دانش گنج است و کلید آن، پرسش است؛ پس بپرسید- خداوند شما را رحمت کند- به درستى که چهار دسته مأجورند: پرسشگر، گوینده، شنونده و دوستدار آنها.»[1]

امام ‏صادق علیه السلام نیز پرهیز از پرسش را موجب هلاکت قوم مى‏داند:

«انَّما یهلک الناس لِانَّهم لا یَسأَلُون‏.»[2]

البته باید دانست که ارزش پرسش و پرسش گرى ارزشى ذاتى نیست؛ یعنى این‏گونه نیست که پرسشگرى در هر شرایطى مطلوبیت داشته باشد؛ بلکه در صورتى داراى ارزش اخلاقى است که به منظور کشف حقیقت و فهم واقعیتى باشد، وگرنه اگر براى اظهار فضل و مچ‏ گیرى و امثال آن باشد، کارى بسیار زشت و ناپسند است. امام على علیه السلام در پاسخ پرسش گرى که براى اظهار فضل یا مچ گیرى سؤال کرد، فرمود:

براى دانستن بپرس نه براى آزردن، که نادانِ آموزنده همانند داناست و داناىِ برون از راه انصاف، همانند نادانِ پر چون و چراست.[3]

همچنین باید توجه داشت که پرسش‏هاى ما در باره موضوعاتى باشد که گرهى فروبسته از کار ما یا دیگران مى ‏گشایند و نه مسائلى که دانستن یا ندانستن آنها هیچ دخالتى در سرنوشت مادى و معنوى ما ندارد.

198- آداب اخلاقی آموختن: خوب گوش دادن‏

آدمى فربه شود از راه گوش‏		جانور فربه شود از حلق و نوش‏

 یکى از آدابى که رعایت آن براى هر کسى، به‏ ویژه دانشجویان لازم است، هنر خوب گوش دادن به سخنان استاد است. این موضوع نه تنها ادب شاگرد در برابر استاد را نشان مى ‏دهد، بلکه راهى است براى بهره‏ مندى بیشتر و بهتر دانشجویان از محضر استادان. امام على علیه السلام، در این‏ باره مى‏ فرماید:

زمانى که نزد دانشمندى نشستى، پس، بر شنیدن نسبت به گفتن حریص‏تر باش و خوب گوش ‏دادن را بیاموز همان‏گونه که خوب گفتن را مى ‏آموزى و سخن هیچ کس را قطع نکن.[1]

شنونده خوب کسى است که: اولًا، در سخنان گوینده خوب دقت کند و به تعبیر دیگر، براى «ادراک» آمادگى کافى را داشته باشد؛ ثانیاً، بردبار و شکیبا بوده و احساس خستگى نکند؛ ثالثاً، بتواند میان نکات اصلى گفتار گوینده و شاخ و برگ‏ هاى آن تفکیک نماید، مثلًا مناقشه در مثال نکند و به لُبّ سخن توجه کند.[2]

 

 

---

[1] ( 1). بنگرید به: محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 2، باب 10، ص 43، حدیث 11

[2] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. ص 51

197- آداب اخلاقی آموختن: رعایت اولویت‏ها

دوران دانشجویى به گونه‏ اى است که اگر دانشجو تلاش بسیار کند و از لحظات و ساعات عمرش کامل و بهینه بهره گیرد، باز هم نمى‏ تواند به مسئولیت‏ هاى واجب و ضرورى‏اش، جامه عمل بپوشاند.

یعنى مسئولیت‏ ها و وظایفِ دینى، اجتماعى، علمى، فرهنگى و سیاسى دانشجو به اندازه‏اى است که دیگر فرصتى براى انجام کارهاى مباح و مستحب باقى نمى ‏ماند. البته این موضوع نه اختصاص به دانشجویان دارد و نه ویژگى دوران معاصر است. شهید اول، در این‏باره فرموده‏ اند: «گذراندن عمر در کارهاى مباح و پرداختن به امور غیرضرورى، هر چند به میزان اندک، حاصلى جز زیان ندارد.»[1] در عین حال، دانشجویان با توجه به نقش ویژه و انکارناپذیرشان در جامعه، وظایف و مسئولیت‏ هاى سنگین‏ترى بر عهده دارند.

مهم‏ترین وظیفه دانشجویان تحصیل دانش‏ هاى سودمند براى جامعه است. دانش‏ هایى که در جهت رشد و پیشرفت فراگیر جامعه اسلامى باشد. بنابراین لازم است در کلاس درس و خارج از کلاس، همواره در پى فهم مسائل ضرورى و مفید برآیند و هرگز وقت خود را صرف مسائل غیرضرورى نکنند. مسائلى که دانستن آنها، صرفاً بار اطلاعاتى آدمى را مى‏ افزاید و هیچ تأثیرى در سعادت دنیوى و اخروى فرد و جامعه ندارد، رهزن عمر و اندیشه‏ اند. امام على علیه السلام، در این‏باره، به دانشجویان توصیه مى ‏کند که به دنبال فهم و حل مسائلى باشید که دانستن آنها لازم است و جهل در آنها پذیرفتنى نیست:

«سَلْ عَمّا لابدَّ لک من عِلْمِهِ [عَمَلِهِ؟] و لاتعذر فى جهله»