167- از روش های تربیت اخلاقی در اسلام: روش عبرت‏ آموزى‏

کلمه «عَبْر»، گذشتن و عبور از حالى به حال دیگر است و اعتبار ( عبرت آموزى) حالتى است که با دیدن و حضور نزد آنچه مشهود است به ‏پیامى که نامشهود است نایل گردند.

بنابراین مقصود از این روش آن است که انسان با حضور در کنار امور و حوادث، با مشاهده دقیق و نظر کردن در آنها تغییرى درونى برایش حاصل شود که در نتیجه این حالتِ انفعال نفسانى، آماده پذیرش پیام و محتواى موجود در ژرفاى آن حادثه گردد. مشاهده عینى و از نزدیک، تأثیرى در انسان دارد که شنیدن و گزارش دیگران چنان اثرى ندارد.

دلیل آن اولًا پذیرفتنى‏ تر بودنِ مشاهدات است؛ برخلاف شنیده ‏ها که غالباً قابل تشکیک است. یکى از یقینیات در برهان منطقى، مشاهدات یا محسوسات است. ثانیاً توجه به پدیده‏ اى با جزئیات آن، مطابق با قالب‏ ها و ساختارهاى شناختى و عاطفى بیننده، موجب مى‏ گردد آن واقعه بهتر درون‏ سازى شود و به ساختار روانى انسان راه یابد. البته گاهى گزارش‏ هاى تاریخى یا داستانى در اثر قدرت هنرى گزارشگر چنان دقیق است که گویا شنونده یا خواننده حضور خود را در کنار حادثه احساس مى ‏کند. در هنرهاى نمایشى مثل فیلم و تئاتر چنین تجسمى امکان مى‏ یابد. در قرآن و روایات روش عبرت‏ آموزى، فراوان به‏ کار گرفته شده است. راه‏ هاى عبرت‏ آموزى عبارتند از:

الف. مشاهده آثار گذشتگان: انبان تاریخ، سرشار از وجود کسانى است که بار خطایى را به دوش گرفته و در مسیرى ناصواب پیش رفته‏اند. تأمل در آثار به‏ جاى ‏مانده از گذشتگان، ما را متقاعد مى ‏کند که براى کناره گرفتن از هر خطایى، لازم نیست حتماً خود به تجربه بنشینیم و کیفر ببینیم. بناهاى تاریخى، موزه ‏ها، خرابه‏ ها، و دفینه‏ ها و ... نشانه انسان‏ هایى است که آنها را به‏ وجود آورده ‏اند. قرآن ما را دعوت به سیر و سفر در آنها و تجربه ‏آموزى از پیشینیان مى‏ کند:

آیا در زمین نگردیده ‏اند تا ببینند فرجام کسانى که پیش از آنها بودند، چگونه بوده است؟ آنها از ایشان نیرومندتر بودند و آثار [پایدارترى‏] در روى زمین باقى گذاشتند، خدا آنان را به کیفر گناهان شان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایت گرى نداشتند.[1]

عمار ساباطى نقل مى ‏کند: امیرالمؤمنین علیه السلام به مدائن آمد و در ایوان کسرى نزول فرمود و «دلف بن بحیر» همراه ایشان بود. پس در آن‏جا نماز خواند و برخاست ... در خدمت آن‏ حضرت جماعتى از اهل ساباط بودند. پس در منازل کسرى گردش کرد و به دلف فرمود:

«کسرى در این مکان مقام و منزلتى داشته است». دلف گفت: «به خدا قسم چنین است که مى‏ فرمایى». پس با آن جماعت در تمام آن مواضع گردش کرد و دلف مى‏ گفت: «اى سیّد و مولاى من چنان شما به این‏جا آگاهید که گویا شما این چیزها را در این‏جا نهاده‏ اید. وقتى آن حضرت بر مداین مرور مى ‏فرمود و آثار کسرى و خرابى آن را مشاهده مى ‏نمود، یکى از آن اشخاص که در خدمت حضرت بود از روى عبرت این شعر را خواند:

جرت الریاح على رسوم دیار هم‏		فکانّهم کانوا على میعاد

حضرت فرمود: چرا نخواندى:

[وه!] چه باغ‏ها و چشمه‏سارانى [بعد از خود] برجاى نهادند، و کشتزارها و جایگاه‏هاى نیکو، و نعمتى که از آن برخوردار بودند. [آرى،] این چنین [بود] و آنها را به مردمى دیگر میراث دادیم. و آسمان و زمین زارى نکردند و مهلت نیافتند.[2]

بعد حضرت فرمود:

ایشان وارث گذشتگان بودند، پس خودشان موروث آیندگان گشتند. شکر نعمت نگزاردند و در اثر ناسپاسى، آن نعمت‏ها از ایشان سلب گردید: بپرهیزید از ناسپاسى نعمت که بلاها بر شما فرود مى‏آید ....[3]

در نهج‏البلاغه بسیار به این نکته بر مى‏خوریم:

براى شما در سرنوشت امت‏هاى گذشته، عبرت‏ها است. عمالقه و فرزندانشان کجایند؟

فراعنه و اخلافشان کجا هستند؟ اصحاب رس که پیامبران را کشتند و سنت‏هاى آنان را پایمال نمودند و رسوم زورگویان را بر پا کردند، کجایند؟ ....[4]

خداوند مى‏فرماید:

پس امروز تو را [فرعون‏]» با زره [زرّین‏] خودت به بلندى [ساحل‏] مى‏افکنیم، تا براى کسانى که از پى تو مى‏آیند عبرتى باشى.[5]

زیارت قبور و تأمل در حالات کسانى که روى زمین گردنکشى‏ها مى‏کردند و اکنون بدون حرکت و در کمال خوارى و مذلت در خاک جاى گرفته‏اند، انسان را آرام بلکه رام مى‏کند؛ تکبرها و نخوت‏ها را به فروتنى بدل مى‏نماید و به آدمى این فرصت را مى‏دهد که خود را دریابد و در عاقبت خود بیندیشد.

امام على علیه السلام پس از تلاوت آیه شریفه «تفاخر به بیشترداشتن، شما را غافل داشت تا کارتان [و پایتان‏] به‏گورستان رسید ...» فرمود:[6]

آیا به محل فرو افتادن پدرانشان افتخار مى‏کنند؟ هر آینه اگر اینها عبرت‏آموز باشد سزاوارتر از افتخار به آنهاست. اگرچه آثار آنان بینا نیست و داستان زندگى‏شان به پایان رسیده، چشمان بیناى عبرت‏آموز امّا به آنان نظر دارد و گوش‏هاى شنواى خردمندان نداها را فرا مى‏گیرد و با غیر زبان با ما سخن مى‏گویند ....[7]

مربیان با اندکى توجه‏دادن و دعوت به بصیرت و عبرت‏آموزى، مى‏توانند از اردوهایى که در مکان‏هاى باستانى برپا مى‏شود، استفاده‏هاى تربیتى و اخلاقى لازم را بنمایند.

مسافرت‏هاى گروهى یا فردى، علاوه بر ایجاد وسعت دید و گشادگى سینه، بسیار سودمند و عبرت‏آموز است.

ب. نظر به طبیعت و موجودات: سیر و سیاحت در زمین انسان را با شگفتى‏هاى آفرینش مواجه مى‏سازد. بگو «در زمین به گردش در آیید، پس در چگونگى آفرینش موجودات دقت کنید!.»[8] قرآن، عبرت‏آموزى از موجودات در طبیعت را مورد توجه قرار داده است:

در وجود چهارپایان، براى شما [درس‏هاى‏] عبرتى است: از درون شکم آنها، از میان غذاهاى هضم‏شده و خون، شیر خالص و گوارا به شما مى‏نوشانیم. و از میوه‏هاى درخت نخل و انگور، روزى خوب و پاکیزه مى‏گیرید. در این، نشانه روشنى است براى آنان که اندیشه مى‏کنند.[9]

خداوند، شب و روز را دگرگون مى‏سازد. در این عبرتى است براى صاحبان بصیرت.[10]

عجایب صنع در عالم، انسان را خاضع و خاشع مى‏کند. سرچشمه بسیارى از پلیدى‏ها و نابسامانى‏هاى اخلاقى «خودمیان‏بینى» و «خودبرتربینى» است.[11] از این‏رو یکى از اهداف تربیت اخلاقى، فاصله گرفتن از خودمیان‏بینى است. به گفته پیاژه: «... پس دو مسئله اساسى تربیت اخلاقى عبارتند از تأمین «میان واگرایى» و «تشکیل انضباط» ...».[12] توجه به عظمت عالم و شگفتى‏هاى آن، انسان را از خود بیرون مى‏آورد و آماده پذیرش مکارم اخلاقى مى‏گرداند.

ج. توجه به حوادث و رویدادهاى فعلى: ما در زمان خود زندگى مى‏کنیم و مى‏توانیم پیش از آنکه حوادث و رویدادها در دل تاریخ مدفون شوند، از آنها عبرت بگیریم. حضرت امیر علیه السلام مى‏فرماید:

من در گرو آنچه مى‏گویم هستم و خود ضامن آنم. هر کس از پیش‏آمدهاى ناگوار روزگار عبرت آموخت، به‏هنگام قرار گرفتن در شبهات، تقوا وى را حفظ خواهد کرد.[13]

نگاهى کوتاه به پیرامون خود و نظاره رویدادهاى مختلف که گاهى حجاب معاصرت و همزمانى ما را از آنها غافل مى‏کند، به‏سادگى صعود و سقوط افراد و شخصیت‏ها و عزت و ذلت ظاهرى آنان را در گردش روزگار به ما نشان مى‏دهد. مکافات عمل و حکمت‏هاى پنهان پشت‏پرده در مسیر حوادث، به‏غایت پندآموز خواهد بود و این تجارب عینى مى‏توانند ذخایر پر ارزشى از عبرت باشند.

د. تأمل در قصص گذشتگان: داستان زندگى گذشتگان نیز مى‏تواند براى ما عبرت‏آموز باشد. در این‏جا عبرت‏گیرنده در صحنه‏هاى واقعى و آثار گذشتگان حضور نمى‏یابد، اما با تأمل در داستان و فراز و نشیب‏هاى آن، به فضاهاى خیالى پرواز مى‏کند، که جنبه عبرت‏آموزى آن کمتر از موارد عینى- ولى نزدیک به آنها- است.

قرآن پس از نقل داستان یوسف مى‏فرماید: «در سرگذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان اندیشه است.»[14] یا پس از نقل حوادث غزوه بنى نضیر مى‏فرماید: «پس عبرت بگیرید اى صاحبان‏ بصیرت.»[15]

در جایى دیگر، با اشاره به وقایع مهم جنگ بدر، ما را به عبرت‏آموزى مى‏خواند: «یقیناً در این [ماجرا] براى صاحبان بینش، عبرتى است.»[16]

در شیوه تربیتى قرآن و روایاتى که عبرت‏آموزى را توصیه مى‏کنند، دو نکته قابل توجه است:

نخست آنکه عبرت‏آموزى، مستلزم داشتن چشمى بینا،[17] عقلى ژرف نگر و درون‏یاب‏[18] و دلى بیدار[19] است. به همین جهت این روش پس از روش پرورش نیروى عقلانى، ذکر گردید؛ یعنى معمولًا بدون نظر عمیق عقلانى، عبرت‏آموزى ممکن نیست؛ از این‏رو امیرمؤمنان مکرر مى‏فرمود: «چقدر عبرت‏ها فراوان و عبرت‏گرفتن اندک است.»[20]

هرچه را نغز و خوش و زیبا کنند		از براى دیده بینا کنند

دیگر آنکه جهت‏گیرى عبرت‏آموزى در آیات و روایات به سوى این نتایج است: عصمت و پاکدامنى، بى‏رغبتى به دنیا، کاهش لغزش و خطا، شناخت خویشتن، کوتاه شدن طمع، فهم و درک و تقوا.[21][22]

 

 

---

[1] ( 1). سوره مؤمن، آیه 21

[2] ( 1). سوره دخان، آیات 25- 29

[3] ( 2). بحار، ج 78، ص 92

[4] ( 3). نهج‏البلاغه، خطبه 182

[5] ( 4). فالیوم نُنجّیک ببدنِک لتکون لمن خلفک آیةً.( سوره یونس، آیه 92)

[6] ( 1). سوره تکاثر، آیه 1- 2.

[7] ( 2). بحار، ج 77، ص 430 و 432.

[8] ( 3). سوره عنکبوت، آیه 20.

[9] ( 4). سوره نحل، آیه 66 و 67.

[10] ( 5). سوره نور، آیه 44.

[11] ( 1). من رضى عن نفسه ظهرت علیه المعایب، ما اضرّ المحاسن کالعجب.( غررالحکم، فصل 6، ص 308)

[12] ( 2). تربیت ره به کجا مى‏سپرد، ص 93. میان واگرایى یعنى خروج از« خودمحورى»

[13] ( 3). نهج‏البلاغه، خ 16

[14] ( 4). سوره یوسف، آیه 111

[15] ( 1). سوره حشر، آیه 2

[16] ( 2). سوره آل‏عمران، آیه 13

[17] ( 3). ان فى ذلک لعبرة لاولى الابصار.( همان)

[18] ( 4). لقد کان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب.( سوره یوسف، آیه 111)

[19] ( 5). إنَّ فى ذلک لَعِبرةً لمن یخشى.( سوره نازعات، آیه 26)

[20] ( 6). نهج‏البلاغه، خ 297

[21] ( 7). میزان‏الحکمه، ج 6، ص 38 و 39

[22] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 199 الی 203