166- از روش های تربیت اخلاقی در اسلام: پرورش نیروى عقلانى‏

برخلاف روش دعوت به ارزش‏ها و موعظه که عمدتاً بر بعد عاطفى انسان تأکید داشت، در این روش تأکید اصلى بر بعد شناختى انسان است. همان‏طور که انگیزش عاطفى از مبادى رفتار است، تصور و تصدیق به فایده نیز از مبادى شناختى است که این روش عهده‏ دار تأمین آن است.

قرآن‏ کریم و تعالیم معصومین ع بر این روش تأکید دارند و به حدود و ثغور و موانع و عرصه‏ هاى آن پرداخته ‏اند. قرآن واژه‏ هاى تعقل، تفکر، تفقه، تدبر، لبّ، حجر، نهیه، حکمت، علم و فهم (با توجه به تفاوت‏ هاى ظریفى که میان آنها وجود دارد) را براى استفاده از این روش به کار برده است. آیات قرآن با استفهامِ تقریرى یا تأکیدى،[1] نهى از تقلید و پیروى کورکورانه از گذشتگان یا اکثریت،[2] نکوهش کسانى که تعقل نمى‏ کنند،[3] مذمت کسانى که بدون دلیل چیزى را مى ‏پذیرند،[4] دعوت به ژرف‏ نگرى،[5] مقایسه و تنظیر،[6] ترغیب و بشارت بر انتخاب احسن‏[7] و ... به پرورش نیروى عقلانى و شناخت مخاطبان خود مى‏ پردازد.

روایات- به‏ ویژه کتاب عقل و جهل در کافى‏ و منابع روایى دیگر- نیز عقل و تعقل را در جایگاهى برجسته نشانده و نقش آن را در مورد تربیت اخلاقى انسان به‏ طور خاص مورد توجه قرار داده است.[8] در شیوه تربیتىِ علماى اخلاق نیز بخش قابل توجهى از تدابیر و رهنمودهاى اصلاحى آنان، مربوط به بعد شناختى انسان است؛ از جمله ایجاد یا تصحیح تصورات ذهنى فرد از خود عمل یا صفت اخلاقى، ترسیم نتایج و عواقب دنیوى یا اخروى اعمال، لوازم و ملزومات نیک یا بد امور اخلاقى. در نظریه اخلاقى آنان نیز، غلبه قوه عقلانى بر دو قوه غضب و شهوت موجب نجات انسان از رذایل اخلاقى و حرکت به‏ سوى فضایل اخلاقى است؛ زیرا با غلبه قوه عقل، اعتدال در میان قوا برقرار مى ‏گردد و معیار فضیلت نیز اعتدال است.

عرصه‏ هاى تفکر و تعقّل که مى ‏تواند در تربیت اخلاقى هم مؤثر باشد، در آیات و روایات معرفى شده‏ است:

1. طبیعت: چه بسیار نشانه‏ ها در آسمان‏ها و زمین است که بر آنها مى گذرند در حالى ‏که از آنها روى بر مى ‏گردانند.»[9]

2. تاریخ: امام على علیه السلام مى ‏فرماید:

از حال فرزندان اسماعیل، فرزندان اسحاق و فرزندان یعقوب، عبرت گیرید. چقدر حالات ملت‏ها با هم مشابه و صفات و افعالشان شبیه یکدیگر است. در تشتت و تفرق آنان دقت کنید، زمانى که کسراها و قیصرها مالک آنها بودند ...[10] فرزندم! درست است که من به اندازه همه کسانى که پیش از من زیسته ‏اند، عمر نکرده ‏ام، اما در کردار آنها نظر افکندم و در اخبارشان تفکر نمودم و در آثار آنها به سیر و سیاحت پرداختم تا بدان‏جا که همانند یکى از آنها شدم، بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آنها از اول تا آخر بوده‏ ام.[11]

3. قرآن: «آیا به آیات قرآن نمى ‏اندیشند؟ یا [مگر] بر دل‏ هایشان قفل‏ هایى نهاده شده است.»[12]

4. انسان: فقرات اول دعاى عرفه امام حسین علیه السلام و توحید مفضّل‏[13] نکات سودمندى را در این باره گوشزد مى ‏کنند.

تثبیت و درون‏سازى قواعد اخلاقى غالباً بدون پرورش نیروى عقلانى ممکن نیست. این‏ روش مى‏تواند از راه خودْتربیتى و دیگرْتربیتى صورت بندد. روان‏شناسان شناختى، خصوصاً پیاژه بر این روش بسیار تأکید مى‏ورزند. وى رسیدن به الگوهاى اخلاقى را «بناشدنى» و با روش فعّال و خود رهبرى فرد مى‏داند و نیز معتقد است تحول اخلاقى بدون تحول و رشد شناختى ممکن نیست:

... در این‏جا مطابق یک نوع همگامى حیرت‏آورى که میان پرورش اخلاقى و پرورش عقلانى فرد وجود دارد، مسئله به این صورت مطرح مى‏شود که آیا آنچه تربیت از خارج به فرد مى‏دهد تا قریحه فردى یا اکتسابى او را غنى و تکمیل سازد، مى‏تواند محدود و منحصر به انتقال ساده قواعد و معارف حاضر و آماده و جویده شده باشد؟ و در این صورت آیا مقصود این نیست که پاره‏اى از تکالیف و یک نوع حس اطاعت (فقط) به فرد تحمیل گردد ... یا آنکه حق بهره‏مندى از تربیت اخلاقى همانند حق برخوردارى از پرورش عقلى، این است که انسان حق داشته باشد عقل و اخلاق را واقعاً در خود بسازد یا لااقل در تهیه و ساختمان آنها شریک و سهیم باشد، تا در نتیجه این مشارکت تمام افرادى که با یکدیگر همکارى کرده‏اند مجبور به بناکردن آنها گردند. پس در زمینه تربیت اخلاقى، مسئله «خود رهبرى» به موازات خودسازى عقلى در میان افرادى که جویاى آن هستند مطرح مى‏شود.[14]

شیوه‏هایى که مى‏توان براى تحقق این روش به‏کار گرفت، بدین قرارند:

الف. اعطاى بینش و اصلاح‏نگرش‏: رفتارهاى اخلاقى برآمده از دو دسته بینش است:

دسته نخست، باورهاى کلى انسان است نسبت به هستى، انسان، دنیا، نظام عالم، مبدأ و معاد که از آنها به جهان‏بینى و فلسفه حیات یاد مى‏شود. بدیهى است که نگاه انسان به جهان اطراف خود، در رفتارهاى اخلاقى او مؤثر است. باورهایى مانند احاطه و حضور خداوند، انسجام توحیدى عالم یا نظام تقدیر، توکل بر خداوند یا تفویض امور به او، تسلیم و رضا و ...

همگى در رفتارهاى اخلاقى ما نمود دارند.

امروزه روان‏شناسانِ سلامت به این نکته توجه داده‏اند که جهان‏بینى و حس انسجام نسبت به عالم، یک منبع عمومى مقاومت براى انسان فراهم مى‏کند که در حفظ سلامت و متانت اخلاقى در مقابل حوادث فشارزاى عالم تأثیرگذار است.

حس انسجام یک منبع مقاومت است. حس انسجام یک نوع جهان‏بینى است که عبارت‏ است از احساس اطمینان با دوام و پویا نسبت به این امور:

1. محرک‏هایى که در طول زندگى از محیط درونى و بیرونى فرد برمى‏خیزند، سازمان یافته، قابل پیش‏بینى و توجیه‏پذیرند؛

2. فرد براى مواجهه با نیازهایى که این محرک‏ها به‏وجود آورده‏اند منابعى دارد؛

3. این نیازها چالش‏هایى درخور سرمایه‏گذارى و صرف وقت هستند. این افراد جهان را قابل درک و مهارشدنى مى‏دانند و رویدادهاى زندگى را معنادار احساس مى‏کنند.[15].

دسته دوم، بینش‏هایى است که مربوط به درستى عمل مى‏باشد و این‏که این رفتار خاص هم‏سو با هدف عمل‏کننده است، و در حقیقت مربوط به نحوه پردازش اطلاعات است. آلبرت الیس از روان‏شناسان شناختى است که در شیوه درمانى خود از درمان عقلى- عاطفى استفاده مى‏کند. وى با ترسیم الگوهاى تفکر غیرمنطقى، راه درمان را پردازش جدید و جایگزین کردن باورها و بینش‏هاى جدید به‏جاى آنها مى‏داند. گاهى رفتارهاى غیراخلاقى یا صفات نامطلوب در اثر بینش‏هاى ناصوابى است که به‏تدریج الگوهاى فکرى فرد گردیده‏اند و تغییر این بینش‏ها براى تربیت اخلاقى اجتناب‏ناپذیر است. برخى الگوهاى تفکر غیرمنطقى مى‏توانند مانع هرگونه تغییر رفتار اخلاقى شوند. الیس، این موارد را این‏گونه گزارش مى‏کند:

1. فرد چنین فرض کند که باید از سوى افرادى که با او مرتبطاند و برایش مهم‏اند، مورد تأیید و محبت و احترام واقع شود.

2. هرگاه اشتباهى از فرد سر بزند، براى او فقط این مهم است که به دنبال مقصّر بگردد و او را مجازات کند.

3. اگر مسایل بر وفق مراد او نباشد، فاجعه‏آمیز خواهد بود.

4. آسان‏تر این است که انسان از مشکلات و مسئولیت‏ها فرار کند، نه این‏که با آنها روبه‏رو شود.

ب. استدلال اخلاقى: پیاژه و کلبرگ از این شیوه استفاده کرده‏اند. به این صورت که داستان‏هایى مطابق طراز تحول شناختى کودکان مطرح مى‏کردند که در ضمن آنها، قهرمان داستان سرِ دوراهى اخلاقى قرار مى‏گرفت و در این‏جا مخاطب داستان باید با استدلال‏هایى که بیان مى‏کند، قضاوت اخلاقى خود را استخراج نماید. مربى با دخالت‏هاى جزئى این بحران اخلاقى را به بحث مى‏گذارد- البته نباید جلوتر از آنان گامى بردارد یا استدلالى را پیش کشد- و تنها هدایتگر غیرمستقیم و شفّاف‏کننده استدلال‏هاى متربیان مى‏باشد. این‏ استدلال‏ها در صفحه ذهن متربى نقش مى‏بندد و او را به‏صورت ناخودآگاه در رفتارهاى اخلاقى‏اش هدایت مى‏کند.

استدلال‏هاى اخلاقى مى‏تواند به‏صورت مستقیم و ناظر به خود عمل نیز باشد؛ یعنى رویارو کردن فرد با نتایج اعمالش. در روش علماى اخلاق نیز چنین فرآیندهایى صورت مى‏گیرد: پیامدهاى عمل با شیوه استدلالى و به‏طور واضح براى فرد مجسم مى‏شود و مخاطب تصدیق و باور مى‏کند که این عمل داراى چنین پیامدهایى است. در حقیقت ما موقعیت را براى او توصیف مى‏کنیم- بدون آنکه امر یا نهى در کار باشد- و این خود فرد است که با درک این نتایج، دست به انتخاب مى‏زند و به انجام یا ترک عمل تصمیم مى‏گیرد. آیات قرآن، گاه با تجسم چهره ملکوتى عمل، از همین شیوه استفاده مى‏کنند:

اى کسانى‏که ایمان آورده‏اید ... برخى از شما غیبت بعضى نکند؛ آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید. [پس‏] از خدا بترسید، که خدا توبه‏پذیر مهربان است.[16]

گاهى نیز با ترسیم نتایج دنیوى یا اخروى اعمال، افراد را با عواقب رفتارشان آشنا مى‏سازد:

از یکدیگر در باره مجرمان مى‏پرسند: «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟» گویند: «از نمازگزاران نبودیم، و بینوایان را غذا نمى‏دادیم و ...».[17]

ج. مطالعه و تصحیح اطلاعات: مطالعه، در فرهنگ‏هاى لغت بدین معانى آمده است:

به‏دقت نگریستن در چیزى براى وقوف بدان؛ خواندن کتاب یا نوشته‏اى و فهمیدن آن ....

رویکرد پردازش اطلاعات در سال‏هاى اخیر توجه بسیارى از روان‏شناسان را به خود جلب کرده است؛[18] زیرا اطّلاعاتى که به سیستم ذهنى انسان وارد مى‏شود، نقش مهم و تعیین‏کننده‏اى در جهت‏گیرى رفتارى انسان دارد. البته نوع پردازش نیز مهم است که در شیوه اعطاى بینش به آن اشاره شد. بِک‏[19] از جمله روان‏شناسانى است که با همین رویکرد به درمان بیمارى‏هاى افسردگى مى‏پردازد. در درمان بیمارى‏هاى اخلاقى و یا به‏طور کلى تربیت اخلاقى صحیح و پیداکردن مسیر فضایل اخلاقى نیز مى‏توانیم از این شیوه کمک بگیریم. یعنى با مطالعه کتب اخلاقى مناسب و دست‏یابى به اطلاعات جدید در مورد مشکلات اخلاقى، به شناخت فرد از مبادى رفتار خود و تغییر یا اصلاح آنها مى‏انجامد و به‏صورت غیرمستقیم موجب تربیت اخلاقى مى‏شود. گاهى نیز اطلاعاتِ متعارض با اطلاعات پیشین او را به تفکر و تصمیم‏گیرى و تجدیدنظر وا مى‏دارد.

د. مشورت و مشاوره: مقصود یک رابطه تعاملى میان مربى یا والدین و متربى یا فرزندان است که با کمک و مساعدت یکدیگر به تجزیه و تحلیل مسئله بپردازند و به راه‏حل مشترکى در مسایل اخلاقى نایل گردند. این شیوه علاوه بر آنکه به تکریم شخصیت متربى مى‏انجامد، رشد عقلانى را در جهت تربیت اخلاقى، موجب مى‏گردد:

من شاور ذوى العقول استضاء بانوار العقول.[20]

هر کس با صاحبان خرد مشورت کند، از نور عقل و خردمندى آنان استفاده مى‏برد.

روایات اسلامى، مشورت را زمینه رشد و هدایت دانسته نسبت به مشاوره با افراد شایسته تأکید بسیارى دارد:

مشورت با دیگران چشمه هدایت است و آنکه خود را از شَور با دیگران بى‏نیاز بداند، خویشتن را به مخاطره افکنده است.[21]

در این شیوه، هدفْ دست یافتن متربى به نیروى عقلانى و تصمیم‏گیرى صحیح در مسایل اخلاقى است؛ یعنى با مشاوره او را مهیا سازیم که به شیوه «خودرهبرى» و «فعال» سکّان هدایت خود را در مسیر تربیت اخلاقى به‏دست گیرد و بتواند مشکلات اخلاقى‏اش را حل کند. در مشاوره گام اول را مُراجع برنمى‏دارد؛ بلکه مربى باید به او نزدیک شود و با ایجاد رابطه و گاهى راه‏حل خواستن از او در مسایل، او را به مشورت با خود ترغیب کند.[22][23]

 

 

---

[1] ( 1). سوره بقره، آیه 44 و سوره قیامت، آیه 2

[2] ( 2). سوره زخرف، آیه 22، 23 و 24 و سوره انعام، آیه 116

[3] ( 3). سوره انفال، آیه 22

[4] ( 4). سوره انعام، آیه 116 و سوره زخرف، آیه 20

[5] ( 5). سوره یوسف، آیه 105

[6] ( 6). سوره زمر، آیه 9؛ سوره رعد، آیه 16 و سوره نحل، آیه 76

[7] ( 7). سوره زمر، آیه 18

[8] ( 1). ر. ک: اصول کافى، ج 1، باب جنود عقل و جنود جهل

[9] ( 2). سوره یوسف، آیه 105

[10] ( 3). نهج‏البلاغه، خطبه قاصعه( 192)

[11] ( 4). نهج‏البلاغه، نامه 31

[12] ( 5). أفلا یتدبّرون القرآن أَم على قلوبٍ أقفالُها.( سوره محمد علیه السلام، آیه 24)

[13] ( 6). بحار، ج 3

[14] ( 1). پیاژه: تربیت ره به کجا مى‏سپرد، ص 53

[15] ( 1). 1./. 723

[16] ( 1). سوره حجرات، آیه 12

[17] ( 2). سوره مدّثّر، آیات 40- 44

[18] ( 3). ر. ک: روان‏شناسى رشد با نگرش به منابع اسلامى، ج 2، ص 626

[19] ( 4).1 .Beck

[20] ( 1). ر. ک: غررالحکم و دررالکلم، ج 5، ص 336.( ش 8634)

[21] ( 2). الاستشارة عین الهدایة و قد خاطر من استغنى برأیه.( نهج‏البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 19، ص 31)

[22] ( 3). تعالیم اسلامى از ابعاد مختلفى به مسئله مشاوره توجه دارد؛ جهت اطلاعات بیشتر ر. ک: سیدمهدى حسینى، مشاوره و راهنمایى در تعلیم و تربیت اسلامى

[23] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 193 الی 198