113- اخلاق توزیع و تجارت

مشکل اساسی اقتصاد، از دیدگاه مکتب سرمایه‏ داری، «کمبود نسبی منابع طبیعی»  و از دیدگاه مارکسیسم، «مشکل تضادّ بین شکل تولید و روابط توزیع» است. ولی از منظر اسلام، مشکل اساسی اقتصاد، به «خود انسان و ظلم و کفران او»  برمی‏ گردد. ظلم او در عرصه اقتصادی به شکل توزیع نابرابر ثروت و نیز مبادلات ناسالم نمود می‏ یابد و کفران او، به شکل اِهمال منابع طبیعی تولید و مصرف نادرست است؛ از این رو، بخش ی‏از آموزه‏ های اخلاقی ـ اقتصادی اسلام، به دو عرصه «توزیع ثروت» و  توزیع کالاها و خدمات مبادلات  اختصاص دارد:

الف) توزیع ثروت

توزیع نابرابر ثروت و امکانات، از مهم‏ترین مشکلاتی است که اغلب جوامع بشری و از جمله کشور ما از آن رنج می‏ برد. آموزه‏های اسلامی، به هدف برقراری عدالت اقتصادی و مقابله با فقر و زراندوزی (تکاثر)، شیوه‏ هایی را ارائه نموده است که یکی از آنها «مقابله فرهنگی با خاستگاه ها و پی‏آمدهای فقر و تکاثر در قالب ارائه اخلاق اقتصادی» است.
تحقّق اخلاق اقتصادی و رفتارهای برخاسته از آن که در ادامه می‏آید، بر یک سلسله اصول اعتقادی و زیرساخت های معرفتی جامعه اسلامی مبتنی است که مهم‏ترین این اصول سه مورد است:
1- اصل مالکیت خداوند و جانشینی و امانتدار بودن انسان.
2- اصل عدالت،  نفی افراط و تفریط مالی (فقر و تکاثر) و لزوم برخورداری  تمام مردم  از «همه امکانات»  با پذیرش اختلافی معقول در سطح برخورداری.
3- اصل اخوّت  که در عرصه اقتصادی، به شکل مواسات مالی و نیز ایثار مالی، به شدّت مورد تأکید است.

ب) توزیع کالاها و خدمات

آموزه‏ های اخلاقی ارائه شده در این بخش، بیشتر بر «اخلاق تجارت» متمرکز است که بخش قابل توجّه و غالبا مستقلّی از متون حدیثی و فقهی به آن اختصاص دارد. در این مقام برای اختصار تنها به ذکر اصول حاکم بر اخلاق تجارت و نمودهای آن و پاره‏ای از نکات لازم بسنده می‏کنیم. اصول حاکم بر اخلاق تجارت و مصادیق برخاسته از آن عبارت است از:
1- اصل توجّه به معنویات : در قالب یاد خدا و معاد و توجّه به نماز در هنگام داد و ستد.
2- اصل عدالت : رعایت میزان سود عادلانه،  حذف واسطه‏ گری غیر لازم،  نفی کم‏ فروشی و مداخله نکردن در معامله دیگران.
3- اصل خیرخواهی و نفی غِش  (فریب) : ممنوعیت فروش کالاهای تقلّبی  و نفی تبلیغات خلاف واقع.
4- اصل احسان: پرهیز از سودخواهی در موارد خاص،  مواسات مالی  و آسان‏گیری در معامله.
5- اصل امانت بودن اموال : ممنوعیت راکدگذاری سرمایه و نفی‏احتکار.
روشن است که تجارت مورد تأکید اسلام، تنها در چارچوب احکام و ارزشهای اخلاقی تحقق‏ پذیر است که در غیر این صورت، مورد نکوهش قرار می‏ گیرد  و با توجّه به همین نکته، راه رهایی از گزاره‏ های متعارض‏ نما درباره تجارت، آشکار می‏ گردد؛ از این رو، برای نهادینه شدن اخلاق تجارت، راهکارهایی از قبیل «آموزش عمومی»،  «تحکیم بنیان های اعتقادی» و «نظارت بر بازار»   مطرح می ‏شود.