57- هدف گفتگو و مناظره علمى با نگرش اخلاق مداری
ارزشمندى گفتگو، مباحثه و مناظره، به عنوان فعلى از افعال اختیارى انسان، منوط به انگیزه فرد از انجام آن است، وگرنه خود گفتگو، فى نفسه، نه داراى ارزش اخلاقى مثبت است و نه ارزش اخلاقى منفى. باید دید که هدف فرد از ورود به عرصه گفتگو با دیگران و انجام مناظره چیست. هرچند افراد مختلف ممکن است داراى انگیزه هاى متفاوتى باشند، اما به طور کلى، مى توان انگیزه افراد را از مناظره و گفتگو یکى از موارد ذیل دانست:
1. انگیزه هاى مثبت
الف) حق خواهى
گاهى براى یک فرد، حقیقت و واقعیت مسئله اى روشن نشده است و با گفتگو و مناظره با دیگران به دنبال فهم حقیقت است. یکى از فواید و برکات مهم گفتگو، این است که در جریان گفتگو و مباحثه و مناظره با صاحبنظران، بهتر و بیشتر مىتوان حقیقت را شناخت. تجربه نشان داده است که انسان در گفتگو بهتر و دقیقتر و با نگاهى عمیقتر به مسائل مى نگرد و افکار و اندیشه هاى انسان بیشتر به حرکت درمى آید. در روایات فراوانى بر رایزنى علمى با دیگران و افراد صلاحیتدار تأکید شده است، و مباحثه و گفتگوى علمى به عنوان یکى از راههاى کشف حقیقت و دستیابى به واقعیت معرفى شده است. به هر حال، یکى از مهمترین و اخلاقى ترین اهداف مناظرات علمى باید کشف حقیقت باشد.[1] طرفین مناظره واقعاً باید در پى یافتن حقیقت باشند. حال درونى آنان باید همچون حال کسى باشد که در جستجوى گمشدهاى مهم و گرانقیمت است تا در نتیجه هر زمانى که آن را یافتند، خدا را شکر گفته و آرامش روحى و روانى خود را به دست آورند. اگر چنین باشد، بسیارى از آفات اخلاقى اى که ممکن است گریبان گیر طرفین مناظره شود، خود به خود رخت مى بندد.
اگر کسى در جستجوى حقیقت باشد، زمانى که به صورت منطقى و مستدل به او نشان داده مىشود که راهى که در پیش گرفته است او را به مقصد نمى رساند، نه تنها آزرده نمى شود، که سپاسگزار راهنما نیز خواهد شد.
ب) روشنگرى
یکى دیگر از مهمترین و ارزشمندترین اهداف گفتگو، «روشنگرى و هدایت و راهنمایى دیگران» است و این البته یکى از وظایف اخلاقى ما نیز هست. یکى از مصادیق امر به معروف و نهى از منکر در حوزه معرفتى، مناظره با کسانى است که نادانسته و ناآگاهانه در عرصه اندیشه به انحراف کشیده شده اند و یا حقیقت براى آنان مشتبه شده است. شکر نعمتِ فهم حق، دستگیرى معرفتى و علمى از کسانى است که به هر دلیلى، از آن نعمت محروم مانده اند.
2. انگیزههاى منفى
گاهى هدف از مناظره، صرفاً غلبه بر طرف مقابل و به کرسى نشاندن سخنِ باطل و نادرست و غیر مستدل خود است؛ یعنى انسان با اینکه مى داند سخن یا ادعاى او باطل و نادرست است، اما باز هم بر آن پافشارى مىکند و کار را به «جدال و مراء» مى کشاند، که این یکى از بزرگترین و خطرناکترین رذایل اخلاقى است. کسانى که از جریان سالم گفتگو عدول مىکنند و کار را به مراء مىکشانند، خبر از وجود رذایل اخلاقى فراوانى در درون خود مى دهند. هدف چنین کسانى از مناظره، روشن شدن حق نیست، بلکه انگیزههاى دیگرى چون شهرتطلبى، مباهات، فضل فروشى و امثال آن دارند. اینان مىکوشند با هر وسیله اى، فکر و اندیشه یا رفتار خود را توجیه کنند. «بدیهى است مناظرهها و گفتگوهایى که چنین اهدافى را دنبال مىکنند، ... علاوه بر اتلاف وقت، سبب تقویت خوى تعصب، خودخواهى و خودمحورى و خودنمایى انسان مىشوند و اگر سبب گمراهشدن دیگرى نیز بشود، گناهى بزرگ و خطایى است که خودش را تباه و دیگرى را گمراه خواهد کرد و نامش در زمره گمراهان و گمراه کنندگان ثبت خواهد شد.»[2][3]
آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، دکتر احمدحسین شریفی، صص232- 231
[1] ( 1). بنگرید به: محسن فیض کاشانى، المحجة البیضا فى تهذیب الاحیاء، ج 1، ص 99
