187- تاریخچه اخلاق کاربردى‏

 که از روزگاران قدیم گونه ‏اى از اخلاق کاربردى مورد توجه برخى از عالمان مسلمان بوده است. در بسیارى از کتاب‏ هاى اخلاقى، ابواب خاصى را به بخش ‏هاى مختلف اخلاق کاربردى اختصاص مى ‏دادند و مى ‏کوشیدند تا اصول فضایل و رذایل مربوط به آن حوزه را به صورت دقیق تبیین کنند و با توجه به آن اصول، راه‏ حل ‏هاى اخلاقى مسائل خاص آن حوزه را مشخص نمایند. در کتاب‏ هاى ارزشمند احیاء العلوم و المحجة البیضاء مباحثى مانند اخلاق دانش و دانشجویى، اخلاق جنسى، اخلاق معیشت، اخلاق معاشرت، اخلاق مسافرت و امثال آن به طور ویژه مورد توجه قرار گرفته است. افزون بر این، برخى از مسائل اخلاق کاربردى به طور ویژه مورد توجه قرار مى‏گرفتند و نوشته‏هاى مستقلى در باره آنها به نگارش در مى‏آمد.[1] براى نمونه در زمینه اخلاق دانشجویى مى‏توان به کتاب‏هاى ارزشمندى چون آداب المتعلمین، نوشته خواجه نصیرالدین طوسى (672- 597 ه. ق) و منیة المرید فى آداب المفید و المستفید، نوشته شهید ثانى (966- 909 ه. ق)، اشاره کرد. در باره اخلاق گفتگو و مناظره کتاب‏هاى بسیارى نوشته شده است که از آن جمله مى‏توان به آداب التخاطب، نوشته میر محمد عباس بن على، (متوفى 1306 ه. ق) آداب البحث و المناظرة نوشته میر غیاث‏الدین حسینى دشتکى، (متوفى 948 ه. ق) آداب البحث نوشته کمال‏الدین میثم بن على بحرانى، (متوفى 679 ه. ق) آداب المناظرة نوشته شیخ مهذب‏الدین احمد بن عبدالرضا که در 1081 ه. ق به نگارش درآمده است، آداب المناظرة نوشته شیخ سلیمان بن عبداللَّه الماحوزى، (متوفى 1121 ه. ق) آداب المناظرة، نوشته احمد بن اسماعیل جزائرى، (متوفى 1149 ه. ق)

اشاره‏ کرد. در باره اخلاق معاشرت، کتاب‏هایى مانند آداب المعاشرة، نوشته ابى‏جعفر احمد بن محمد بن خالد البرقى، (متوفى 274 یا 280 ه. ق) آداب المعاشرة نوشته شیخ على حزینه، (متوفى 1181 ه. ق) و آداب العشرة، نوشته محمدکاظم حائرى را مى‏توان نمونه آورد. در حوزه اخلاق سیاست نیز کتاب‏هاى فراوانى نوشته شده است که از آن جمله مى‏توان به آداب الملوک، نوشته میرزا رفیع‏الدین نظام‏العلما و آداب سلطنت، نوشته سید هبةاللَّه حسین، در 882 ه. ق، اشاره کرد. در باره اخلاق و آداب سفر نیز کتاب‏هایى مانند آداب السفر، نوشته یحیى بن احمد بن سعید الحلى، (متوفى 690 ه. ق) آداب السفر، نوشته محمدطاهر قزوینى را مى‏توان به‏عنوان نمونه برشمرد. در باره اخلاق مهمانى و ضیافت نیز کتاب‏هاى مستقلى مانند کتاب آداب الضیافة نوشته محسن فیض کاشانى (متوفى 1091 ه. ق) نوشته شده است.

186- اهمیت و جایگاه اخلاق کاربردى‏

علم اخلاق یکى از ضرورى ‏ترین علوم براى انسان است. این علم در حقیقت علم زندگى و آیین زیستن، به معناى حقیقى کلمه است. علمى است که افزون بر بیان احکام ارزشىِ همه ابعاد فردى و اجتماعىِ زندگى ‏آگاهانه و مختارانه ما، راه‏ هاى اتصاف به فضایل و بهره‏ مندى از خوبى ‏ها و دفع و رفع زشتى ‏ها را نیز نشان مى ‏دهد. بنابراین، علم اخلاق اگر مهم‏ترین علم نباشد، یکى از مهم‏ترین و سرنوشت‏ سازترین دانش‏ هاست. امام کاظم علیه السلام مى ‏فرماید:

لازم ‏ترین دانش براى تو، دانشى است که تو را به صلاح قلبت راهنمایى کند و فساد آن را برایت آشکار سازد.[1]

یکى از مهم‏ترین رسالت‏هاى پیامبران نیز پرورش اخلاقى مردمان و تزکیه و تهذیب جان‏ هاى آنان بوده است‏[2] و در این‏باره پیامبر بزرگ اسلام نیز هدف اصلى رسالت خود را به کمال رساندن خُلق‏ه اى کریم و مَنِش‏ هاى بزرگوارانه معرفى کرده است.[3] اخلاق نیک و زدودن زشتى ‏ها و آراستگى به خوبى‏ ها یکى از عوامل مهم بهره ‏مندى از سعادت دنیوى و اخروى است.

نگاهى به میراث علمى عالمان برجسته جهان نشان مى‏دهد که اخلاق و دانش اخلاق همواره مورد توجه اندیشمندان خیرخواه بشر بوده است. در هر عصر و مِصرى کسانى بوده‏اند که براى هدایت‏ و راهنمایى مردمان اندیشه کرده و با مجاهدت‏هاى علمى خود بازار مباحث اخلاقى را پر رونق داشته‏اند. آثار ارزشمندى مانند رسائل اخوان‏الصفا و خلّان‏الوفا، السعادةُ و الاسعاد فى السیرةِ الانسانیةِ، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، اخلاق ناصرى، اوصاف الاشراف، احیاء علوم‏الدین، المحجةُ البیضاء فى تهذیب الاحیاء، المراقبات فى اعمال السنة، جامع السعادات و ده‏ها اثر خرد و کلان دیگر را مى‏توان به‏عنوان نمونه‏هایى از میراث اخلاقى عالمان مسلمان برشمرد. البته، با وجود این تلاش‏هاى ارزنده، متأسفانه مباحث اخلاقى، در مقایسه با مباحث فقهى و کلامى و فلسفى، حجم اندکى از میراث علمى اندیشمندان گذشته و همچنین فعالیت‏هاى پژوهشى عالمان این روزگار را به خود اختصاص داده است. در عین حال، بیشتر افراد جامعه ما به دلایل مختلف با بسیارى از فضایل و رذایل اخلاقى آشنا هستند. مشکل عمده بسیارى از افراد این است که:

185- از انواع پژوهش های اخلاقی: اخلاق کاربردى

‏

اخلاق کاربردى‏[1] در حقیقت زیر مجموعه اخلاق هنجارى است. به تعبیر دیگر، اخلاق کاربردى همان اخلاق هنجارى است؛ البته در حوزه ‏هاى خاصى از زندگى فردى و اجتماعى. هر چند، روز به روز بر تعداد این حوزه‏ ها افزوده مى ‏شود، به گونه‏ اى که امروزه کمتر فعالیتى از فعالیت‏ هاى روزمره بشرى را مى ‏توان نام برد که به ‏عنوان یکى از شاخه‏ هاى اخلاق کاربردى مورد بررسى قرار نگرفته باشد و یا نتوان از آن در اخلاق کاربردى بحث کرد. اخلاق کاربردى در حقیقت درصدد آن است که کاربرد و اعمال منظم و منطقى نظریه اخلاقى را در حوزه مسائل اخلاقى خاصى نشان دهد. مباحثى مانند اخلاق دانش ‏اندوزى و علم ‏آموزى، اخلاق پژوهش، اخلاق نقد، اخلاق گفتگو، اخلاق محیط زیست، اخلاق سیاست، اخلاق جنسى، اخلاق همسردارى و اخلاق معیشت را مى ‏توان از مباحث مربوط به اخلاق کاربردى به شمار آورد. اخلاق کاربردى شامل «اخلاق حرفه ‏اى» نیز مى ‏شود. منظور از اخلاق حرفه ‏اى، تأمل در باره ابعاد اخلاقى مسائل و موضوعاتى است که به مشاغل خاصى مربوط مى ‏شود؛ مانند اخلاق پزشکى، اخلاق تجارت، اخلاق روزنامه ‏نگارى و امثال آن.[2] گفتنى است که یکى از دغدغه ‏هاى مهم اخلاق کاربردى، حل معضلات و تعارضات اخلاقى است. البته تنها دغدغه اخلاق کاربردى، برخلاف گمان برخى از نویسندگان، این نیست؛ هر چند حل معضلات اخلاقى جایگاه مهمى در اخلاق کاربردى دارد.

به طور خلاصه مى ‏توان گفت اخلاق کاربردى یا کاربستى، عبارت است از کاربرد و تطبیق استدلال‏ ها، اصول، ارزش‏ها و ایده‏ آل‏هاى اخلاقى در باره رفتارهاى اخلاقى، اعم از رفتارهاى فردى و اجتماعى، با توجه ویژه به معضلات و تعارضات اخلاقى. هدف از این نوع پژوهش نیز ارزش‏گذارى و ارزیابى اخلاقى و در نتیجه پذیرش یا انکار آن خط مشى‏ ها و رفتارها است. بنابراین، هر یک از مکاتب اخلاقى، داراى اخلاق کاربردى خاص خود است. براى نمونه، اخلاق کاربردى پذیرفته مکتب سودگرایى، قدرت‏گرایى یا قراردادگرایى، با اخلاق کاربردى پذیرفته مکتب اخلاقى اسلام کاملًا متفاوت است؛ زیرا هر مکتبى بر اساس اصول و ضوابط اخلاقى خود به بررسى احکام اخلاقى در موارد خاص و ارائه راه حل براى موارد تعارض وظایف مى ‏پردازد.[3]

 

 

---

 

 

[3] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 29-28

184- از انواع پژوهش های اخلاقی: فرا اخلاق‏

فرااخلاق‏[1] به بررسى تحلیلى و فلسفى در باره مفاهیم و احکام اخلاقى مى ‏پردازد. موضوع این نوع پژوهش، نه رفتارهاى اخلاقى مورد قبول افراد و جوامع خاص است و نه افعال اختیارى انسان؛ بلکه مفاهیم و جملاتى است که در اخلاق هنجارى مورد بحث قرار مى‏گیرند. فیلسوفى که به این نوع بررسى مى‏ پردازد، دغدغه درستى یا نادرستى و حقانیت یا بطلان گزاره‏ هاى اخلاقى را ندارد. براى نمونه، دغدغه قضاوت اخلاقى میان این حکم که «سقط جنین بد است» با این حکم که «سقط جنین خوب است» را ندارد. وظیفه اصلى او صرفاً بررسى معناى «خوب» و «بد» و تحلیل گزاره‏ هاى مورد بحث است.

در فرا اخلاق، مفاهیم و احکام اخلاقى از سه جهت عمده، مورد بحث و بررسى قرار مى‏ گیرند: از حیث معناشناختى؛ از حیث معرفت‏ شناختى و از حیث وجودشناختى. نخستین مورد مربوط به مفاهیم اخلاقى است و حیثیت دوم و سوم ناظر به احکام و جملات اخلاقى است.[2][3]

 

 

---

1. meta- ethics

[2] ( 1). براى توضیح بیشتر در این باره، بنگرید به: محمدتقى مصباح یزدى، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفى، ص 23- 17

[3] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 28-27

183- از انواع پژوهش های اخلاقی: اخلاق هنجارى‏

این بخش از مطالعات و پژوهش‏ هاى اخلاقى که «اخلاق دستورى» نیز نامیده شده است، به بررسى افعالِ اختیارى انسان و صفات حاصل شده از آنها، از حیث خوبى یا بدى و بایستگى یا نبایستگى، مى‏ پردازد. به بیان دیگر، موضوع بحث در این گونه پژوهش، افعال اختیارىِ انسان و صفات درونى حاصل شده از افعال اختیارى است، نه دیدگاه ‏هاى افراد، گروه‏ ها، اقوام و یا ادیانى خاص. به همین دلیل، روش بحث در این نوع پژوهش، روش استدلالى و عقلى است و نه روش تجربى و تاریخى.

مهم‏ترین نقش و کارکرد اخلاق هنجارى، ارائه نظریه و دیدگاهى معقول براى تبیین خوبى و بایستگى، یا بدى و نبایستگى یک عمل است. براى نمونه، اگر در یک نظام اخلاقى گفته مى ‏شود «عدالت خوب است» یا «باید عدالت ورزید»، در اخلاق هنجارى به دنبال ملاک این حکم و دلیل آن هستند. به طور کلى، باید گفت که در اخلاق هنجارى به دنبال پاسخ به این پرسش‏ها هستند که دلیل درستى کارهاىِ درست چیست؟ معیار تمایز کار خوب و بد کدام است؟ و چرا باید متخلق به اخلاق فاضله شد و از اخلاق رذیله پرهیز کرد؟[1] براى پاسخ به این پرسش ‏ها، نظریه‏ ها، دیدگاه‏ هاى گوناگون و پرشمارى ارائه شده است که در کتاب‏هاى فلسفه اخلاق به تفصیل مورد بحث و بررسى قرار مى ‏گیرند.[2]

 

 

---

[1] ( 1). براى آشنایى بیشتر با اخلاق هنجارى، بنگرید به:.11 -1 .p ,nagaKyllehS ,scihtEevitamroN

[2] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. ص 27

182- از انواع پژوهش‏ هاى اخلاقى‏: اخلاق توصیفى‏

امروزه محققان و اندیشمندان علوم مختلف، پژوهش ‏ها و تحقیقات متنوعى در باره اخلاق سامان داده ‏اند، در این راستا مى ‏توان سه حوزه پژوهشى و مطالعاتى را از یکدیگر بازشناخت:[1] مطالعات توصیفى، مطالعات هنجارى و مطالعات تحلیلى یا فرااخلاقى. به این اعتبار مى ‏توان اخلاق را نیز به سه‏ گونه تقسیم کرد.

اخلاق توصیفى‏

اخلاق توصیفى، همان گونه که از نامش پیدا است، به توصیف و معرفىِ اخلاقیاتِ افراد، گروه‏ ها و جوامع مختلف مى ‏پردازد. در پژوهش‏ هاى توصیفى، صرفاً در پى توصیف و گزارش از اخلاقیات خاصى هستیم. این‏ گونه پژوهش با روش تاریخى و نقلى صورت مى ‏گیرد و هدف از آن صرفاً آشنایى با نوع رفتار اخلاقى فرد یا جامعه ‏اى خاص است و نه تحلیل عقلى و فلسفىِ اخلاقیات گزارش شده و یا توصیه و ترغیب افراد به عمل بر طبق آنها و یا اجتناب از آنها. این مطالعات را معمولًا، جامعه‏ شناسان، مردم‏ شناسان و مورخان صورت مى ‏دهند.[2]

 

 

---

[1] ( 2). براى توضیحات بیشتر، بنگرید به: ویلیام کى. فرانکنا، فلسفه اخلاق، ترجمه هادى صادقى، ص 25 و 26؛ محسن جوادى، مسئله باید و هست، ص 18- 15؛ محمدتقى مصباح، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفى، ص 23- 17

[2] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد.ص 26

181- معناشناسى اخلاق و علم اخلاق‏

واژه «اخلاق» جمع «خلق» است که در لغت به معناى «سرشت و سجیه» آمده است؛ اعم از سجایاى نیکو و پسندیده، مانند راستگویى و پاکدامنى، یا سجایاى زشت و ناپسند، مانند دروغ‏گویى و آلوده‏ دامنى. در عموم کتاب‏ هاى لغوى، این واژه با واژه «خَلق» هم‏ ریشه شمرده شده است. خُلق زیبا به معناى بهره‏ مندى از سرشت و سجی ه‏اى زیبا و پسندیده و خَلق زیبا به معناى داشتن آفرینش و ظاهرى زیبا و اندامى موزون و هماهنگ است.[1]

دانشمندانِ اخلاق این واژه را در معانى پرشمارى به کار برده‏ اند. رایج ‏ترین معناى اصطلاحى «اخلاق» در میان اندیشمندان اسلامى عبارت است از: «صفات و ویژگى ‏هاى پایدار در نفس که موجب مى ‏شوند کارهایى متناسب با آن صفات، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر و تأمل، از انسان صادر شود.»[2]

ابو على مِسکَویه، در تعریف اخلاق مى ‏گوید:

اخلاق حالتى نفسانى است که بدون نیاز به تفکر و تأمل، آدمى را به سمت انجام کار حرکت مى ‏دهد.[3]

اگر این حالت نفسانى به گونه‏ اى باشد که کارهاى زیبا و پسندیده از آن صادر شود، آن را «اخلاق خوب» (اخلاق فضیلت) نامند و اگر افعال زشت و ناپسند از آن صادر گردد، آن را «اخلاق بد» (اخلاق رذیلت) گویند.

اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، براى «علم اخلاق» نیز تعاریف گونه‏ گونى برشمرده ‏اند. از میان این تعاریف به نظر مى ‏رسد جامع ‏ترین تعریف این است که بگوییم علم اخلاق علمى است که با معرفى و شناساندن انواع خوبى ‏ها و بدى ‏ها، راه ‏هاى کسب خوبى ‏ها و رفع و دفع بدى ‏ها را به ما مى ‏آموزد.[4] یعنى هم بُعد شناختى و معرفتى دارد و هم بُعد عملى و رفتارى. علم اخلاق، همانند فلسفه و علوم عقلىِ محض نیست که صرفاً بُعد عقلانى و نظرى انسان را تقویت کند؛ بلکه هدف اصلى آن، آموزش شیوه رفتار است.[5]

 

 

---

[1] ( 1). بنگرید به: محمد مرتضى الزبیدى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 6، ص 337؛ ابن‏منظور، لسان العرب، ج 4، ص 194؛ اسماعیل بن حماد الجوهرى، الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، ج 4، ص 1471؛ و همچنین بنگرید به: شیخ عباس قمى، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، ج 2، باب الخاء بعده اللام، ص 676

[2] ( 2). بنگرید به: محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 67، باب 59، ص 372، ذیل حدیث 18؛ محسن فیض کاشانى، المحجة البیضاء فى تهذیب الاحیاء، تصحیح على‏اکبر غفارى، ج 5، ص 95

[3] ( 3). ابو على مسکویه، کیمیاى سعادت( ترجمه طهارة الاعراق)، ترجمه میرزا ابوطالب‏زنجانى، تصحیح ابوالقاسم امامى، ص 57 و 58

[4] ( 1). بنگرید به: محمدتقى مصباح، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمد حسین شریفى، ص 18؛ محمدمهدى نراقى، جامع‏السعادات، ج 1، ص 15- 9؛ محمدرضا مدرسى، فلسفه اخلاق، ص 17

[5] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 26-25