115- اخلاق مصرف

مصرف، از نظر اقتصادی، هم علّت غایی تولید و توزیع است و هم علّت صوری؛ بدین معنا که این، مصرف‏کننده است که به تولید و چگونگی توزیع، شکل و جهت می دهد. نقش مصرف بر سایر عرصه‏های اجتماعی و سیاسی‏و نیز آثار آن بر جسم و جان آدمی کاملاً روشن است.
از سوی دیگر، الگوی مصرف فرد و جامعه، متأثر از عوامل متعدّد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و در این میان، اصول و ارزش های اخلاقی و دینی، نقش تعیین‏کننده‏ای در تعیین الگوی مصرف دارد.
آنچه در پی می‏ آید، نگاهی به اصول و محدودیت های مصرف از دیدگاه قرآن و حدیث است که در تعیین الگوی مصرف متناسب با اهداف و جهان ‏بینی اسلام تأثیرگذار است:

اهداف و انگیزه ‏های مصرف

در اقتصاد سرمایه ‏داری، هدف نهایی از مصرف، «افزایش مطلوبیت» (لذّت و رضایت فرد) است؛  از این رو، خواسته‏ های انسانی، فراتر از دایره نیازهای متعادل جسمی و روحی است و شامل نیازهای کاذب و افراط در نیازهای‏ حقیقی نیز می‏شود. در مکتب اسلام که سعادت مادّی و معنوی فرد و جامعه را هدف نهایی دارد، یکسری اهداف میانی و به تعبیری بهتر، راهکارهای تحقّق هدف نهایی برای مصرف مطرح شده است، بدین سبب، غالبا در کنار امر به مصرف، به هدف آن نیز اشاره شده است. «رعایت تقوا»،  «انجام کارهای شایسته»،  «شکر»  و «ادای حقوق»  بخشی از اهداف و انگیزه‏ های مصرف می‏ باشند

114- توزیع نابرابر ثروت و مقابله با آن از نگاه اخلاقی

با توجّه به پی‏آمدهای ناگوار فقر و تکاثر در ابعاد گوناگون، از جمله آثار منفی‏ روحی و اخلاقی آنها،  آموزه‏ های دینی با طرح شیوه «مقابله فرهنگی با فقر و تکاثر و آثار آنها» تلاش می‏ کند تا از یکسو زمینه عدالت اقتصادی را فراهم سازد و از سوی دیگر، آثار نامطلوب فقر و تکاثر را به‏ ویژه در عرصه اعتقادی و اخلاقی خنثی کند. مهم‏ترین ابعاد این شیوه از این قبیل است:

1- تحکیم ارزش های اصیل

این بُعد به دو گونه، صورت پذیرفته است:
الف) تأکید بر ارزشهای اصیل از دیدگاه اسلام، همچون «ایمان و عمل صالح»،  تقوا،  «علم»،  «جهاد مالی و جانی»، «زهد» و «ایثار»
ب) به کارگیری واژگان پرکاربردِ ادبیاتِ نظامِ ارزشی جامعه تکاثری، در مفاهیم معنوی و ارزشی. در واقع، بهره‏ گیری از بار ارزشی این واژه‏ها (که ریشه در حسّ منفعت ‏طلبی انسان دارد) به سود معنویت و سعادت ابدی انسان؛ برای نمونه، به کارگیری واژه‏ های  تجارت ،   خرید و فروش و سود   و ثروت  در مفاهیم معنوی.

2- در هم شکستن ارزش های تکاثری

این بُعد به شیوه‏ های گوناگون نمود یافته است؛ از جمله: «حذف ثروت از معیارهای ارزیابی»، «تبیین جایگاه ثروتمندانِ متکاثر و زراندوزان، به عنوان سرچشمه‏ های ظلم اقتصادی»  و نیز «تأکید بر همنشینی با محرومان و دوری از متکاثران».

3- تبیین وظایف ثروتمندان و فقرا

113- اخلاق توزیع و تجارت

مشکل اساسی اقتصاد، از دیدگاه مکتب سرمایه‏ داری، «کمبود نسبی منابع طبیعی»  و از دیدگاه مارکسیسم، «مشکل تضادّ بین شکل تولید و روابط توزیع» است. ولی از منظر اسلام، مشکل اساسی اقتصاد، به «خود انسان و ظلم و کفران او»  برمی‏ گردد. ظلم او در عرصه اقتصادی به شکل توزیع نابرابر ثروت و نیز مبادلات ناسالم نمود می‏ یابد و کفران او، به شکل اِهمال منابع طبیعی تولید و مصرف نادرست است؛ از این رو، بخش ی‏از آموزه‏ های اخلاقی ـ اقتصادی اسلام، به دو عرصه «توزیع ثروت» و  توزیع کالاها و خدمات مبادلات  اختصاص دارد:

الف) توزیع ثروت

توزیع نابرابر ثروت و امکانات، از مهم‏ترین مشکلاتی است که اغلب جوامع بشری و از جمله کشور ما از آن رنج می‏ برد. آموزه‏های اسلامی، به هدف برقراری عدالت اقتصادی و مقابله با فقر و زراندوزی (تکاثر)، شیوه‏ هایی را ارائه نموده است که یکی از آنها «مقابله فرهنگی با خاستگاه ها و پی‏آمدهای فقر و تکاثر در قالب ارائه اخلاق اقتصادی» است.
تحقّق اخلاق اقتصادی و رفتارهای برخاسته از آن که در ادامه می‏آید، بر یک سلسله اصول اعتقادی و زیرساخت های معرفتی جامعه اسلامی مبتنی است که مهم‏ترین این اصول سه مورد است:
1- اصل مالکیت خداوند و جانشینی و امانتدار بودن انسان.
2- اصل عدالت،  نفی افراط و تفریط مالی (فقر و تکاثر) و لزوم برخورداری  تمام مردم  از «همه امکانات»  با پذیرش اختلافی معقول در سطح برخورداری.
3- اصل اخوّت  که در عرصه اقتصادی، به شکل مواسات مالی و نیز ایثار مالی، به شدّت مورد تأکید است

112- اخلاق کار از دیدگاه اسلام

 ارزش کار و تولید در اسلام، به رعایت اخلاق و ارزش های دینی در این عرصه منوط است. عناصر اخلاقی کار و تولید در آموزه‏ های دینی بسیار گسترده است. تحقّق عینی این عناصر، از یکسو، زمینه‏ ساز گسترش و بهینه ‏سازی فعالیت های تولیدی و در نتیجه رشد اقتصادی است و از سوی دیگر، ضمن جهت‏ دهی به فعالیت ها و سرمایه‏ گذاری ها، سالم‏ سازی آنها را موجب می‏ شود. برخی از مهم‏ترین این عناصر به همراه کارکرد اقتصادی ـ اخلاقی آنها چنین است:

1- هدفمندی و انگیزه سالم

در نگرش اسلام، هدف نهایی انسان، تکامل در پرتو نیل به قرب الهی است؛ از این رو، هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، فراهم کردن زمینه‏ های لازم برای دستیابی افراد به کمال مطلوب است. برای تحقّق این هدف، یکسری «اهداف میانی» مطرح می‏ گردد که از یکسو، به عنوان انگیزه‏ های فعالیت های تولیدی فرد مسلمان تلقّی می‏شود و از سوی دیگر، مقدمه نیل به هدف نهایی است.
  انجام دادن وظایف عبادی ، «تأمین نیازهای زندگی و رسیدن به رفاه نسبی»، «خودکفایی و اقتدار جامعه»، و «مشارکت در خدمات اجتماعی» از مهم‏ترین اهداف فرد مسلمان در کار و تولید است.
تفاوت در هدف ها و انگیزه‏ ها، یکی از وجوه تمایز کار و تولید در مکتب اقتصادی اسلام با مکتب سرمایه‏ داری است؛ چرا که در مکتب سرمایه‏ داری، هدف از تولید، صرفا افزایش دادن سود و درآمد است؛  از این رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزشها و رعایت محدودیت های اخلاقی در کار و تولید باقی نمی‏گذارد