174- از شیوه های نظارت بر خود: معاقبه

ا پس از محاسبه، مطابق قانون تقویت (شرطى ‏سازى کنش گر) در مواردى که اعمال انجام شده با معیارهاى اخلاقى موافق بوده باید یک پاداشى براى آن در نظر بگیرد (مثلًا تفریح و گردش مناسب، غذاى خوب و ...) و اگر خلاف آن بوده باید مجازاتى مناسب و متوازن در نظر بگیرد؛ مثل این‏که در ابتدا به سرزنش و ملامت خود بپردازد و در مراتب بعد اعمال مشقت‏ آمیزى را بر خود تحمیل کند؛ مثلًا روزه بگیرد یا خود را موقتاً از بعضى مواهب و لذایذ محروم نماید. در این موارد مى ‏توان تشابه با عمل خلاف را هم لحاظ کرد؛ مثلًا در مورد عدم مراعات نسبت به غذاى حرام، به خود گرسنگى دهد، در مورد نگاه به نامحرم‏ چشم خود را از دیدن بعضى امور محبوب و دوست‏ داشتنى ‏اش (مثلًا دیدن یک فیلم جذاب) محروم کند، اگر مربوط به زبان باشد آن را با سکوت مجازات کند و اگر کسى را رنجانده است، نزد او برود و با عذرخواهى نفس خود را خوار کند و ....

باید مجازات و معاقبه را که جهاد اکبر است جدّى بگیریم و الّا براى انسان اعمال خلاف و رذایل اخلاقى سهل مى ‏گردد و با آنها مأنوس مى‏شود؛ در حدّى که ترک آنها صعب و دشوار گردد. امام على علیه السلام فرمود:

بالاترین جهاد، مبارزه با هواى نفسانى و بازداشتن آن از لذایذ دنیا است.[1]

بدانید که جهاد اکبر، مبارزه با هواهاى نفسانى است. پس به این جهاد اشتغال ورزید تا به فوز سعادت برسید.[2]

تذکر دو نکته در آخر لازم است: نخست آنکه در بحث نظارت بر خود، بین آداب و رسوم (عادات عرفى) و اصول و افعال اخلاقى باید تفاوت گذاشت: اولى کلیت نداشته مراعات آن همیشه لازم نیست؛ برخلاف دیگرى. دوم آنکه استفاده از شیوه‏ هاى تقویت اراده (مشروع) در موفقیت نظارت بر خود بسیار مؤثر است‏[3]

 

 

---

[1] ( 1). غررالحکم، فصل 1، ص 142

[2] ( 2). همان، فصل 7، ص 226

[3] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. ص 234

173- از شیوه های نظارت بر خود: محاسبه

زمانى را در نظر بگیرد (بهتر است پیش از خواب باشد) و به ارزیابى و حساب‏رسى اعمال روز بپردازد. اگر این محاسبه انجام نگیرد، مراقبه و نظارت بر خود در روزهاى آینده عملًا ممکن نخواهد بود.

اى کسانى که ایمان آورده ‏اید، از خدا پروا دارید؛ و هر کسى باید بنگرد که براى فردا [ى خود] از پیش چه فرستاده است.[1]

اگر آنچه در دل‏هاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را بدان محاسبه مى‏ کند.[2]

در صحف ابراهیم چنین آمده است که انسان عاقل تا زمانى که عقل بر او حاکم است باید چهار وقت براى خودش قرار دهد ... و ساعتى را هم براى محاسبه نفس خود قرار دهد.[3]

نفس خودتان را با محاسبه مهار کنید و با مخالفت با او مالک آن شوید.[4]

نفس خود را محاسبه کنید، قبل از آنکه به حساب‏رسى برسید و خود را سبک و سنگین کنید قبل از آنکه به وزن آن رسیدگى کنند و براى عرضه اعمال خود آماده گردید.[5]

سزاوار است انسانِ عاقل، بدى ‏هایش را از جهت دین، اعتقاد، اخلاق و ادب نزد خودش حساب کند، پس آنها را در سینه یا در کاغذى جمع کند و نگه دارد و به اصلاح آنها بپردازد.[6]

شیوه محاسبه به این صورت است که از ابتداى روز شروع مى ‏کند و با بررسى اعمالى که از او سرزده به ارزیابى آنها مى ‏پردازد: آیا مطابق معیارهاى اخلاقى و ارزشى بوده‏ اند؟ آیا رضایت خداوند در آنها وجود داشته است؟ و .... از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد: چگونه فرد نفس خود را محاسبه کند؟ فرمود:

هنگامى که صبح برمى ‏خیزد تا هنگام عصر، به خود رجوع کند و بگوید: اى نفس! امروز، روزى بود که بر تو گذشت و هیچ‏گاه باز نمى‏ گردد و خداوند در مورد آن از تو بازخواست مى کند که چگونه آن را صرف کردى و چه عملى در آن انجام دادى. آیا مشغول یاد خدا و سپاس او بودى؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا کردى؟ آیا گرفتارى او را رفع کردى؟ آیا در غیاب او خانواده‏اش را سرپرستى کردى؟ آیا پس از مرگ نسبت به بازماندگانش مهربان بودى؟ آیا با استفاده از موقعیت خود از غیبت برادر مؤمن ممانعت کردى؟ و آیا مسلمانى را یارى کردى؟ در این روز چه کردى؟ پس به ‏خاطر آورد آنچه از او سرزده است: اگر کارهاى خیر و خوب بوده، حمد و سپاس خداوند به‏ جاى آورد و او را بر این توفیق، بزرگ شمارد. اگر گناه و کوتاهى از او سرزده، از خداوند طلب آمرزش کند و عزم بر ترک و بازگشت کند ....[7]

محاسبه نفس آثار و ثمرات بسیارى در تربیت اخلاقى دارد که وقوف بر عیوب و صفات ناپسند خویشتن و سبک‏بار شدن از گناهان و فراهم شدن زمینه اصلاح و سعادت شمارى از آنها است.

172- از شیوه های نظارت بر خود:. مراقبه

امام خمینى (ره) در توضیح آن مى ‏فرماید:

... چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشى و خود را ملزم به عمل کردن به آن بدانى و اگر خدایى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خدا است بدان که این از شیطان و جنود او است که مى ‏خواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند. به آنها لعنت کن و از شرّ آنان به خداوند پناه ببر و آن خیال باطل را از دل بیرون نما و به‏ شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم. ولى نعمت‏ هاى من، سال‏هاى دراز است به‏من نعمت داده‏اند، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و لطف‏ هایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم، از عهده یکى از آنها برنمى ‏آیم؛ سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم ... این مراقبه با هیچ‏یک از کارهاى تو از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیر آنها منافات ندارد و به همین حال باش تا شب که موقع محاسبه است ....[1]

امام على علیه السلام: «شایسته است انسان، حاکم بر نفس خود، مراقب قلب و نگهدارنده زبانش باشد.»[2]

امام حسین علیه السلام فرمود:

سه چیز اگر در هر مؤمن باشد، در پناه خداوند است ... [سوم آنکه‏] از نفس خود حساب کشد و دست و پایش حرکت نکند مگر آنکه بداند در مسیر اطاعت خداوند گام نهاده یا در طریق عصیان او است و این‏که برادرش را بر عیبى ملامت نکند، مگر آنکه خودش تارک آن باشد.[3]

امام صادق علیه السلام بیان مى‏ دارد:

آفرین بر بنده‏ اى که به مجاهده با نفس خود به‏ پا خیزد. کسى که سربازان هواى نفس را مغلوب سازد، به رضاى خداوند راه یافته است و کسى که عقلش با تلاش بر نفس اماره غلبه کند و با خضوع و خاکسارى به خدمت نایل شود، به رستگارى عظیم دست یافته است. هیچ حجابى میان بنده و خداى متعال تاریک‏تر و وحشتناک ‏تر از نفس و هواى نفس نیست و هیچ سلاحى براى مقابله با آن، برّنده‏ تر از نیاز به درگاه خداوند و خشوع براى او و گرسنگى و تشنگى در روز، و شب زنده‏ دارى نیست. پس اگر در راه مجاهده بمیرد، به شهادت نایل مى‏ گردد و اگر زندگى کند و استقامت ورزد، سرانجام به «رضوان اکبر» مى‏ رسد، خداوند عزّ و جلّ مى فرماید: «و الّذین جاهدوا فینا لنهْدینّهم سُبلنا، و إِنّ الله لمع المحسنین».