173- از شیوه های نظارت بر خود: محاسبه
زمانى را در نظر بگیرد (بهتر است پیش از خواب باشد) و به ارزیابى و حسابرسى اعمال روز بپردازد. اگر این محاسبه انجام نگیرد، مراقبه و نظارت بر خود در روزهاى آینده عملًا ممکن نخواهد بود.
اى کسانى که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید؛ و هر کسى باید بنگرد که براى فردا [ى خود] از پیش چه فرستاده است.[1]
اگر آنچه در دلهاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را بدان محاسبه مى کند.[2]
در صحف ابراهیم چنین آمده است که انسان عاقل تا زمانى که عقل بر او حاکم است باید چهار وقت براى خودش قرار دهد ... و ساعتى را هم براى محاسبه نفس خود قرار دهد.[3]
نفس خودتان را با محاسبه مهار کنید و با مخالفت با او مالک آن شوید.[4]
نفس خود را محاسبه کنید، قبل از آنکه به حسابرسى برسید و خود را سبک و سنگین کنید قبل از آنکه به وزن آن رسیدگى کنند و براى عرضه اعمال خود آماده گردید.[5]
سزاوار است انسانِ عاقل، بدى هایش را از جهت دین، اعتقاد، اخلاق و ادب نزد خودش حساب کند، پس آنها را در سینه یا در کاغذى جمع کند و نگه دارد و به اصلاح آنها بپردازد.[6]
شیوه محاسبه به این صورت است که از ابتداى روز شروع مى کند و با بررسى اعمالى که از او سرزده به ارزیابى آنها مى پردازد: آیا مطابق معیارهاى اخلاقى و ارزشى بوده اند؟ آیا رضایت خداوند در آنها وجود داشته است؟ و .... از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد: چگونه فرد نفس خود را محاسبه کند؟ فرمود:
هنگامى که صبح برمى خیزد تا هنگام عصر، به خود رجوع کند و بگوید: اى نفس! امروز، روزى بود که بر تو گذشت و هیچگاه باز نمى گردد و خداوند در مورد آن از تو بازخواست مى کند که چگونه آن را صرف کردى و چه عملى در آن انجام دادى. آیا مشغول یاد خدا و سپاس او بودى؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا کردى؟ آیا گرفتارى او را رفع کردى؟ آیا در غیاب او خانوادهاش را سرپرستى کردى؟ آیا پس از مرگ نسبت به بازماندگانش مهربان بودى؟ آیا با استفاده از موقعیت خود از غیبت برادر مؤمن ممانعت کردى؟ و آیا مسلمانى را یارى کردى؟ در این روز چه کردى؟ پس به خاطر آورد آنچه از او سرزده است: اگر کارهاى خیر و خوب بوده، حمد و سپاس خداوند به جاى آورد و او را بر این توفیق، بزرگ شمارد. اگر گناه و کوتاهى از او سرزده، از خداوند طلب آمرزش کند و عزم بر ترک و بازگشت کند ....[7]
محاسبه نفس آثار و ثمرات بسیارى در تربیت اخلاقى دارد که وقوف بر عیوب و صفات ناپسند خویشتن و سبکبار شدن از گناهان و فراهم شدن زمینه اصلاح و سعادت شمارى از آنها است.
همچنین نباید از یاد برد که محاسبه اگر کمى سخت به نظر آید، باید با مجاهده بر آن غلبه کنیم و به ثمرات آن بیندیشیم. پس از مدت اندکى به صورت خودکار در طول روز این مراقبه و محاسبه انجام مىگیرد و براى شب کار چندانى نمىماند. امام موسىبنجعفر علیه السلام فرمودهاند:
از ما نیست کسى که هر روز به محاسبه خود نپردازد. پس اگر کار خوبى کرده از خدا طلب زیادت کند و او را حمد نماید و اگر کار ناپسندى کرده، از خداوند آمرزش طلب کند و به سوى او توبه نماید.[8]
[1] ( 1). سوره حشر، آیه 18
[2] ( 2). سوره بقره، آیه 284
[3] ( 3). بحار، ج 77، ص 71
[4] ( 4). غررالحکم
[5] ( 5). بحار، ج 70، ص 73
[6] ( 6). همان، ج 78، ص 6
[7] ( 1). همان، ج 70، ص 70
[8] ( 2). همان، ص 72
دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 232 الی 233
