172- از شیوه های نظارت بر خود:. مراقبه
امام خمینى (ره) در توضیح آن مى فرماید:
... چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشى و خود را ملزم به عمل کردن به آن بدانى و اگر خدایى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خدا است بدان که این از شیطان و جنود او است که مى خواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند. به آنها لعنت کن و از شرّ آنان به خداوند پناه ببر و آن خیال باطل را از دل بیرون نما و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم. ولى نعمت هاى من، سالهاى دراز است بهمن نعمت دادهاند، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و لطف هایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم، از عهده یکى از آنها برنمى آیم؛ سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم ... این مراقبه با هیچیک از کارهاى تو از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیر آنها منافات ندارد و به همین حال باش تا شب که موقع محاسبه است ....[1]
امام على علیه السلام: «شایسته است انسان، حاکم بر نفس خود، مراقب قلب و نگهدارنده زبانش باشد.»[2]
امام حسین علیه السلام فرمود:
سه چیز اگر در هر مؤمن باشد، در پناه خداوند است ... [سوم آنکه] از نفس خود حساب کشد و دست و پایش حرکت نکند مگر آنکه بداند در مسیر اطاعت خداوند گام نهاده یا در طریق عصیان او است و اینکه برادرش را بر عیبى ملامت نکند، مگر آنکه خودش تارک آن باشد.[3]
امام صادق علیه السلام بیان مى دارد:
آفرین بر بنده اى که به مجاهده با نفس خود به پا خیزد. کسى که سربازان هواى نفس را مغلوب سازد، به رضاى خداوند راه یافته است و کسى که عقلش با تلاش بر نفس اماره غلبه کند و با خضوع و خاکسارى به خدمت نایل شود، به رستگارى عظیم دست یافته است. هیچ حجابى میان بنده و خداى متعال تاریکتر و وحشتناک تر از نفس و هواى نفس نیست و هیچ سلاحى براى مقابله با آن، برّنده تر از نیاز به درگاه خداوند و خشوع براى او و گرسنگى و تشنگى در روز، و شب زنده دارى نیست. پس اگر در راه مجاهده بمیرد، به شهادت نایل مى گردد و اگر زندگى کند و استقامت ورزد، سرانجام به «رضوان اکبر» مى رسد، خداوند عزّ و جلّ مى فرماید: «و الّذین جاهدوا فینا لنهْدینّهم سُبلنا، و إِنّ الله لمع المحسنین».[4]
بنابراین مراقبه به معناى حضور فعّال شخص، هنگام عمل هر یک از اعضاى هفتگانه است: قبل از عمل با فکر و تأمل نسبت به انگیزه و نیت خود مراقبت داشته باشد؛ هنگام عمل مراقبت کند مبادا خلاف ارزشهاى اخلاقى و تعالیم الهى، عملى از او سر زند و پس از عمل نیز مراقبت کند که با پیامدهاى خاصى- مانند ریا، منّت، اذیت و غیر آن- عمل صادر شده را ضایع نکند. در اینجا اگر صفت اخلاقى خاصى مورد نظر او است مىتواند مراقبه را بر همان صفت و اعمال مناسب با آن متمرکز کند. از اینرو مرحله اساسى در نظارت بر خود، همین مراقبه است.
نکته مهم در مراقبه این است که در ابتداى امر نباید خیلى بر خود سخت بگیرد و به جزئیات و ظرایف عمل نیز بپردازد. این رویه موجب مىگردد که صعوبت آن وى را از این مجاهده بزرگ باز دارد. در ابتداى کار باید تنها به حلال و حرام از خود حساسیت نشان دهد و یا نسبت به یک رذیله اخلاقى، خود را محاسبه کند؛ تا در مراحل بعد به خلوص نیت و مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.
باید توجه داشت که مراقبه بدون پشتوانه ایمان به خداوند، بسیار دشوار و مشکل است.
باور و اعتقاد به حضور ناظر بصیر است که مراقبه را آسان مىکند و این امر با پرورش ایمان حاصل مىگردد.
