171- از شیوه‏ هاى نظارت بر خود: توبه

توبه (نوسازى خویشتن): در روش نظارت بر خود، هر گاه انسان به خود نظر مى ‏افکند، معمولًا صحیفه اعمال خود را آلوده و مشوب به رذایل اخلاقى مى ‏بیند. در این حال اگر راهى و روزنه‏ اى براى پالایش و جداشدن از بدى ‏ها نباشد، انسان در سراشیبى سیه‏ روزى و شقاوت کامل قرار مى ‏گیرد و به سمت نومیدى و غرقه شدن در مرداب رذایل فرو مى‏ رود.

افزون بر این، از جنبه روحى و روانى گناه و خطا در انسان حالتى پدید مى ‏آورد که اگر زایل نشود، آمادگى بیشترى براى ارتکاب خلاف در فرصت ‏هاى آینده خواهد داشت. از این‏ رو توجه به ریشه‏ هاى ناخودآگاه اعمال از جهت بعد انگیزشى و انتخاب‏ هاى بعدى ضرورت دارد. چنان‏که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مى ‏فرماید:

هنگامى‏ که از فردْ گناهى سر مى ‏زند، در قلب او نقطه سیاهى ایجاد مى ‏شود؛ پس اگر توبه‏ کرد محو مى‏ گردد و اگر ادامه داد، سیاهى تمام قلب او را فرا مى ‏گیرد و راه رستگارى مسدود مى ‏گردد.[1]

نکته دیگر این است که «گناه» یک مفهوم چند وجهى است: احساس نافرمانى و بى‏ وفایى، صدمه زدن به خویشتن و خراشیدن روح، و مستحق مجازات بودن. اگر این احساس گناه بر روح انسان غالب شود و تداوم یابد، زمینه ‏ساز افسردگى روانى خواهد بود و انسان را از هرگونه بازسازى معنوى خویش و حرکت به‏ سوى کسب فضایل اخلاقى باز مى ‏دارد.

بنابراین توبه به معناى بازگشت دوباره براى نوسازى خویشتن است و شخصیتى نو، مصمم، متحول و امیدوار به رحمت خدا با صحیفه‏ اى صاف و روشن براى تجدید اعمال بنا مى ‏کند و این توبه در حقیقت همان لطف و رحمت خداوند است. به فرموده امام‏ صادق علیه السلام: «توبه ریسمان الهى و عنایت ربوبى است. پس بندگان بر مداومت توبه بکوشند و هر گروهى را توبه خاص است ....»[2]

توبه در حقیقت پیش ‏شرط و مقدمه نظارت بر خود است. امام على علیه السلام مى ‏فرمایند: «به جهاد با نفس خود اقدام کن و توبه را مقدم دار تا به مقام طاعت پروردگارت نایل شوى.»

170- از روش های تربیت اخلاقی در اسلام: نظارت بر خود

 این روش کاملًا به‏ صورت «خودتربیتى» انجام مى ‏شود.

مقصود از نظارت بر خود این است که فرد با هوشیارى و مراقبت کامل نسبت به ارزش‏هاى اخلاقىِ پذیرفته شده بکوشد رفتارهاى (جوارحى یا جوانحى) منافى با فضایل اخلاقى به حریم او راه نیابند و باعث سستى و زوال ملکات اخلاقى او نگردند.

در مبانى روان‏شناختى روش نظارت بر خود، دو مرحله قابل تفکیک است: مرحله اول در مورد به‏ کار بستن این روش است که متربى باید از جهت انگیزش، زمینه‏ هاى لازم را داشته باشد.[1] این مرحله باید به کمک روش ‏هاى قبل- خصوصاً روش دعوت به ارزش‏ها و پرورش نیروى عقلانى- عملى گردد؛ یعنى فرد به این بینش برسد که این ارزش‏ها و غایات اخلاقى باید در وجود او پایدار بماند و یا رذایل اخلاقى از او محو شوند. مرحله دوم تبیین چگونگى تأثیرگذارى این روش است. واردات و صادرات سازمان روانى به صورت تدریجى شاکله وجودى ما را بنا مى ‏کند، و به زبان روان‏شناسى، درون‏سازى و برون‏سازى ما را به یک تعادل‏ جویى سوق مى‏ دهد. بنابراین نظارت بر نوع و چگونگى واردات و صادرات- که شامل نیات و انگیزه‏ هاى ما نیز مى‏ شود- مى ‏تواند در جهت‏ دهى شاکله‏ اى که محصول آنها است، مؤثر بلکه تعیین‏ کننده باشد.

در الگوى شرطى ‏سازى کنش گر (اسکینر) این روش (به‏طور تقریبى) تحت عنوان فرآیند «خودگردانى» در سه مرحله بیان مى ‏گردد:[2].

1. مشاهده خود: با دقت به ثبت و ضبط رفتارهاى خود به صورت جزیى و کمّى مى‏ پردازد.

2. خودسنجى: رفتارهاى فعلى با الگوى ایده ‏آل از نظر کمیت و کیفیت مقایسه و ارزیابى مى ‏شود.

3. خود تقویتى: به رفتارهایى که هدف را نزدیک‏تر مى‏ کند و با آن سنخیت دارد، پاداش داده مى ‏شود و رفتارهاى مقابل با تقویت منفى و احیاناً تنبیه کنترل مى‏ شوند.

بدین ترتیب با استفاده از پیامدهاى رفتارى (پاداش و تنبیه) یک نظارت و مراقبت دائمى بر خود، به عمل مى‏ آورد. شیوه‏ هاى دیگرى که اسکینر براى کنترل خویش و ضبط نفس در همین زمینه ارائه مى‏ دهد، عبارتند از: تضییق و تسهیل شرایط و وسایل (مثلًا فرد ولخرج، پول کمترى در جیبش بگذارد)، محرومیت، تسلط بر شرایط عاطفى، استفاده از محرک رنج‏آور (مثل ساعت زنگ‏دار) و پرداختن به کار دیگر.

169- از روش های تربیت اخلاقی در اسلام: روش تشویق و تنبیه‏

«تشویق» در لغت به معناى آرزومند کردن، به شوق افکندن و راغب ساختن است.[1] در این‏جا مراد از تشویق، استفاده از امور مطلوب و مورد درخواست فرد، پس از انجام عمل براى افزایش یا تثبیت عمل است. «تنبیه» نیز در لغت به معانى آگاه کردن، بیدار کردن، ادب کردن و مجازات کردن است.[2] در این‏جا مراد از تنبیه استفاده از محرک‏هاى آزارنده براى فرد، پس از انجام عمل براى کاهش یا حذف رفتار است.

بنابراین مى ‏توان تشویق و تنبیه را یک سیستم کنترل رفتارى به وسیله خود شخص یا دیگرى دانست که پس از عمل مطلوب یا نامطلوب براى افزایش یا کاهش آن رفتار اعمال مى‏ گردد.

مبناى روان‏ شناختى تشویق و تنبیه، مطابق نظریه شرطى‏ سازى کنشگر، بر آزموده‏ هاى زیر استوار است:

1. هر پاسخى که با یک محرک تقویت‏ کننده دنبال گردد، تکرار مى ‏شود.

2. محرک تقویت‏ کننده چیزى است که احتمال وقوع پاسخ را افزایش مى ‏دهد.

3. تقویت‏ کننده‏ هایى را که ذاتاً خاصیت تقویت‏ کنندگى دارند، تقویت‏ کننده نخستین یا غیرشرطى مى‏ نامند. تقویت‏ کننده‏ هاى نخستین مثبت، نیازهاى فیزیولوژیکى جاندار را برآورده مى‏ سازد؛ مانند آب، غذا، هوا و مانند آن. تقویت‏ کننده ‏هاى نخستین منفى، ذاتاً خاصیت آزاردهى دارند؛ مانند ضرب و شتم، حرارت زیاد، نور زیاد و ....

4. تقویت‏ کننده‏ هاى ثانوى یا شرطى آنهایى هستند که مطابق اصول شرطى‏ سازى کلاسیک (تداعى و همراهى با تقویت‏ کننده‏ هاى نخستین) خاصیت تقویت کنندگى پیدا کرده‏ اند؛ مثل پول، جایزه، نمره و ....

5. اگر رفتارى را که با تقویتى افزایش یافته براى مدتى تقویت نکنیم، به ‏تدریج متوقف مى ‏شود که به آن «خاموشى» نیز مى ‏گویند.

6. تنبیه به معناى وارد کردن محرک آزارنده براى حذف یک رفتار نامطلوب است.

7. تقویت متناوب از تقویت پیوسته مؤثرتر است. بنابراین اگر مربى هر بار پس از بروز رفتار مطلوب پاداش دهد، ناخواسته میزان احتمال وقوع آن، رو به کاهش مى ‏رود؛ اما اگر متربى به‏ طور متناوب و نسبى پس از چند بار انجام دادن رفتار، پاداش بیابد، احتمال وقوع افزایش خواهد یافت. مؤثرتر آن است که در ابتداى یادگیرى پیوسته باشد و پس از رسیدن به سطح رضایت‏ب خش متناوب گردد.

8. در ابتدا تقویت‏ کننده‏ هاى اجتماعى (ستایش، تأیید، لبخند و ...) با تقویت‏ کننده‏ هاى ملموس به کار گرفته شوند و سپس تقویت‏ کننده ملموس حذف گردد. در آیات و روایات بر نقش تربیتى تشویق و تنبیه تأکید شده است. امیرمؤمنان خطاب به مالک اشتر مى ‏فرماید:

نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان نباشند؛ زیرا این امر (یکسان‏ انگارى) موجب ترک نیکوکارى خوبان و تداوم بدکارى نااهلان خواهد شد. پس براى رعایت ادب، با هر کدام مطابق با احوال خودش برخورد کن.