190- اخلاق دانش اندوزی: دانش ‏اندوزى و پارسایى‏

در قرآن کریم تصریح شده است که ثمره پارسایى، بهره ‏مندى از فرقان و قدرت تشخیص حق از باطل است: «

إنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً»[1]

آیا این بدان معناست که علم‏ اندوزى کافران و بى ‏تقوایان از نظر قرآن بیهوده و بى ‏نتیجه است؟ پارسایى چه نقشى در تعلیم و تحصیل معرفت و دانش حقیقى دارد که دانش‏ اندوزى ناپارسایان راه به جایى نمى‏ برد؟

بى ‏تردید، متون دینى، همه انسان‏ ها حتى کافران و فاسقان را به دانش‏ اندوزى و پیروى از دانش و پرهیز از پیروى گمان دعوت کرده و به تعقل و تدبّر فراخوانده ‏اند. افزون بر این، قرآن خود نیز در برابر حق‏ گریزان، عملًا به اقامه دلیل عقلى پرداخته است. سیره عملى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام به خوبى نشان مى ‏دهد که آن بزرگواران نیز مخالفان خود را به بحث عقلى دعوت کرده، در برابر آنان، از براهین عقلى مدد جسته‏ اند. اینها همه، نمایانگر آن است که نشاندن پارسایى در کنار خردورزى و دانش ‏اندوزى، به معناى ناتوانى بى‏ تقوایان از درک و اقامه براهین عقلى نیست؛ بلکه مراد آن است که‏ با بازگرداندن روح و سرشت آدمى به حالت پاکى و صداقت نخستین و فطرى ‏اش، فراگیرى و پذیرش حقایق را براى او تسهیل نماید.[2]

توضیح آنکه، انسان داراى مجموعه ‏اى از نیروهاى متضاد و متزاحم است که هر نیرویى، بى ‏توجه به نیروهاى دیگر، در اندیشه ارضاى خویش است. اگر انسان به یکى از این قوا، گرایش بیشتر نشان دهد و در ارضاى خواسته‏ هاى آن بیشتر بکوشد، در گرداب سرکشى آن قوه و سرکوبى قواى دیگر فرو مى ‏غلتد و انسانیتش که بر پایه مجموعه این نیروها شکل مى ‏گیرد، پای‏مال مى ‏شود. پس راهى جز ارضاى مساوى و عادلانه همه نیروهاى نفسانى وجود ندارد. انسان واقعى کسى است که در ارضاى معقول خواسته‏ هاى همه قواى درونى ‏اش بکوشد.

از سوى دیگر، انسان در آغاز پیدایش از هر گونه آگاهى و دانشى بى بهره است: «و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالى که هیچ چیز نمى ‏دانستید؛ و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را به جاى آورید.»[3] کسب دانش و توسعه دانستنى ‏هاى انسان، معلولِ کارکرد قواى درونى و بیرونى او است. طبیعتاً تلاش انسان در جهت ارضاى خواسته‏ هاى یک قوه و بى‏ اعتنایى به قواى دیگر، موجب میل فکرى به سوى آن و غفلت از مقتضیات سایر قوا و در نتیجه انحراف فکرى و عقیدتى خواهد شد.

پس، اینکه مى ‏بینیم متون اسلامى در کنار دعوت به دانش ‏اندوزى، بر پارسایى و همزمان با تعلیم، بر تزکیه و زدودن زنگار گناه و وسوسه شیطان از دل نیز تأکید مى‏ ورزند، به سبب آن است که تفکر آدمى را از بند اسارت شیاطین درونى و بیرونى آزاد سازند.

چون که تقوا بست دو دست هوا

حق گشاید هر دو دست عقل را

189- اهمیت و ضرورت‏ دانش اندوزی

. اهمیت علم و علم‏ آموزى، از دیدگاه اسلام، به قدرى روشن است که نیازى به توضیح ندارد. نخستین آیاتى که بر پیامبر اکرم نازل شد، بهترین دلیل بر جایگاه ویژه تعلیم و تعلّم در اسلام است: «إقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذى خَلَقَ؛ خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ؛ إقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ؛ الَّذى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ‏.»[1] بر همین اساس پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، وقتى دو گروه را در مسجد مشاهده کردند، که گروهى مشغول عبادت بودند و گروهى مشغول مذاکره و مباحثه علمى، رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت‏کنندگان ترجیح داده و در توجیه این رفتار خود فرمودند: «من براى تعلیم فرستاده شده‏ ام».[2] قرآن کریم نیز به صراحت، تعلیم را یکى از اهداف اساسى برانگیختن پیامبراکرم صلى الله علیه و آله دانسته، مى ‏فرماید:

او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان مى ‏خواند و آنان را تزکیه مى‏کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى‏ آموزد و مسلّماً پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.[3]

ضرورت فراگیرى علم از دیدگاه اسلام ضرورتى مطلق است؛ نه قید افرادى دارد، نه قید زمانى، نه قید مکانى و نه هیچ قید و محدودیتى دیگر. حدیث بسیار مشهور و معروف رسول اعظم صلى الله علیه و آله که فرمود: «علم‏آموزى بر هر مسلمانى واجب است»،[4] اختصاص تحصیل علم به طبقه یا صنف یا جنس خاصى را رد کرده، آن را از واجبات عمومى همه مسلمانان بر مى ‏شمارد. همچنین حدیث «

اطلُبوا العلمَ من المَهدِ الى اللَّحد

؛ زگهواره تا گور دانش بجوى»، محدودیت زمانى را براى تحصیل علم از میان برمى ‏دارد. بر اساس حدیث «دانش را بیاموزید هر چند که در چین‏[5] باشد»[6] دانسته مى‏ شود که طلب علم، وظیفه‏ اى است که جا و مکان خاصى نمى ‏شناسد و احادیثى مانند «حکمت، گمشده مؤمن است پس آن را فراگیرید هر چند در دست منافق باشد»[7] محدودیت از حیث معلّم را نفى مى ‏کند.[8] البته در جایى که انسان در درستى یک مطلب تردید دارد و خودش نیز توانایى تشخیص حق و باطل در آن زمینه را ندارد، به حکم عقل سلیم نباید سخن هر استاد و معلمى را بپذیرد. در این موارد باید دقت کند که تحت تأثیر و تلقین چه کس یا کسانى است.