189- اهمیت و ضرورت دانش اندوزی
. اهمیت علم و علم آموزى، از دیدگاه اسلام، به قدرى روشن است که نیازى به توضیح ندارد. نخستین آیاتى که بر پیامبر اکرم نازل شد، بهترین دلیل بر جایگاه ویژه تعلیم و تعلّم در اسلام است: «إقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذى خَلَقَ؛ خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ؛ إقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ؛ الَّذى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ.»[1] بر همین اساس پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، وقتى دو گروه را در مسجد مشاهده کردند، که گروهى مشغول عبادت بودند و گروهى مشغول مذاکره و مباحثه علمى، رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادتکنندگان ترجیح داده و در توجیه این رفتار خود فرمودند: «من براى تعلیم فرستاده شده ام».[2] قرآن کریم نیز به صراحت، تعلیم را یکى از اهداف اساسى برانگیختن پیامبراکرم صلى الله علیه و آله دانسته، مى فرماید:
او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان مى خواند و آنان را تزکیه مىکند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى آموزد و مسلّماً پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.[3]
ضرورت فراگیرى علم از دیدگاه اسلام ضرورتى مطلق است؛ نه قید افرادى دارد، نه قید زمانى، نه قید مکانى و نه هیچ قید و محدودیتى دیگر. حدیث بسیار مشهور و معروف رسول اعظم صلى الله علیه و آله که فرمود: «علمآموزى بر هر مسلمانى واجب است»،[4] اختصاص تحصیل علم به طبقه یا صنف یا جنس خاصى را رد کرده، آن را از واجبات عمومى همه مسلمانان بر مى شمارد. همچنین حدیث «
اطلُبوا العلمَ من المَهدِ الى اللَّحد
؛ زگهواره تا گور دانش بجوى»، محدودیت زمانى را براى تحصیل علم از میان برمى دارد. بر اساس حدیث «دانش را بیاموزید هر چند که در چین[5] باشد»[6] دانسته مى شود که طلب علم، وظیفه اى است که جا و مکان خاصى نمى شناسد و احادیثى مانند «حکمت، گمشده مؤمن است پس آن را فراگیرید هر چند در دست منافق باشد»[7] محدودیت از حیث معلّم را نفى مى کند.[8] البته در جایى که انسان در درستى یک مطلب تردید دارد و خودش نیز توانایى تشخیص حق و باطل در آن زمینه را ندارد، به حکم عقل سلیم نباید سخن هر استاد و معلمى را بپذیرد. در این موارد باید دقت کند که تحت تأثیر و تلقین چه کس یا کسانى است.
براى آشنایى بیشتر با اهمیت علم آموزى در اسلام چند روایت دیگر از اولیاى دین را یادآور مى شویم:
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در باره برترى عالم بر عابد مى فرماید:
برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه شب چهارده بر سایر ستارگان است.[9]
همان حضرت در حدیث دیگرى مىفرماید:
به درستى که برترى عالم بر عابد همچون برترى خورشید بر سایر سیارات است.[10]
امام باقر علیه السلام از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل مىکند که فرمود:
به درستى که براى آموزگار خوبىها، جنبندگان زمین و ماهیان دریا و جانداران فضا و همه آسمانیان و زمینیان طلب مغفرت مىکنند؛ و به درستى که یاددهنده و یادگیرنده داراى پاداشى یکساناند؛ روز قیامت، همچون دو اسب مسابقه، دوشادوش یکدیگر مىآیند.[11]
با این همه، روشن است که فراگیرى دانش مطلوبیت ذاتى ندارد. به صرف عالمشدن سعادت حقیقى انسان تأمین نمىشود. چه فراواناند عالمان و اندیشمندانى که علم خود را در جهت توسعه فساد و تأمین خواستههاى شیطانى خود و دیگران به کار مىگیرند. بر همین اساس، اسلام عزیز در کنار دعوت به علمآموزى، شرایط، آداب و اخلاقیات ناظر به این عرصه را نیز بیان کرده است[12]
[1] ( 1).( علق( 96): 5- 1): بخوان به نام پروردگارت که( جهان را) آفرید.( همان کس که) انسان را از خون بستهاى خلق کرد. بخوان که پروردگارت( از همه) بزرگوارتر است، همان کسى که به وسیله قلم تعلیم نمود، و به انسان آنچه را نمىدانست یاد داد
[2] ( 2). بالتَّعلیمِ أُرسِلْتُ.( محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 1، ص 206، باب 4، حدیث 35)
[3] ( 3). هُوَ الَّذى بَعَثَ فى اْلأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ.( جمعه( 62): 2)
[4] ( 1). طلبُ العلمِ فریضةٌ على کلِّ مسلمٍ.( محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 1، کتاب فضل العلم، باب 1، حدیث 1)
[5] ( 2). البته کشور چین در این حدیث، خصوصیتى ندارد. منظور این است که فاصله مکانى نباید مانعى براى تحصیل علم تلقىشود
[6] ( 3). اطلبُوا العلمَ و لو بالصِّین.( محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 1، ص 180، باب 1، حدیث 65)
[7] ( 4). الحِکمةُ ضالةُ المؤمنِ فَخُذْ الحکمةَ و لو مِن اهلِ النِّفاق.( همان، ج 2، ص 99، باب 14، حدیث 57)
[8] ( 5). بنگرید به: مرتضى مطهرى، ده گفتار، فریضه علم، ص 163
[9] ( 6). فَضلُ العالِم على العابدِ کَفضلِ القَمَر على سائرِ النجومِ لیلةَ البدر.( محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج 2، ص 18، حدیث 46)
[10] ( 1). انَّ فضلَ العالِم على العابدِ کفضلِ الشَّمسِ على الکَواکبِ.( همان، ص 19، حدیث 49)
[11] ( 2). انَّ مُعلِّمَ الخَیرِ یَستَغفِرُ له دوابُّ الارضِ و حِیتانُ البَحرِ و کلُّ ذىروحٍ فی الهواءِ و جمیعُ اهلِ السماءِ و الارض و انَّ العالِمَ و المُتعلِّمَ فى الأجرِ سواءٌ یأتیان یَوم القیامةِ کَفَرَسَى رِهانٍ یزدَحِمان.( همان، ص 17. حدیث 40)
[12] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد.
