190- اخلاق دانش اندوزی: دانش ‏اندوزى و پارسایى‏

در قرآن کریم تصریح شده است که ثمره پارسایى، بهره ‏مندى از فرقان و قدرت تشخیص حق از باطل است: «

إنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً»[1]

آیا این بدان معناست که علم‏ اندوزى کافران و بى ‏تقوایان از نظر قرآن بیهوده و بى ‏نتیجه است؟ پارسایى چه نقشى در تعلیم و تحصیل معرفت و دانش حقیقى دارد که دانش‏ اندوزى ناپارسایان راه به جایى نمى‏ برد؟

بى ‏تردید، متون دینى، همه انسان‏ ها حتى کافران و فاسقان را به دانش‏ اندوزى و پیروى از دانش و پرهیز از پیروى گمان دعوت کرده و به تعقل و تدبّر فراخوانده ‏اند. افزون بر این، قرآن خود نیز در برابر حق‏ گریزان، عملًا به اقامه دلیل عقلى پرداخته است. سیره عملى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام به خوبى نشان مى ‏دهد که آن بزرگواران نیز مخالفان خود را به بحث عقلى دعوت کرده، در برابر آنان، از براهین عقلى مدد جسته‏ اند. اینها همه، نمایانگر آن است که نشاندن پارسایى در کنار خردورزى و دانش ‏اندوزى، به معناى ناتوانى بى‏ تقوایان از درک و اقامه براهین عقلى نیست؛ بلکه مراد آن است که‏ با بازگرداندن روح و سرشت آدمى به حالت پاکى و صداقت نخستین و فطرى ‏اش، فراگیرى و پذیرش حقایق را براى او تسهیل نماید.[2]

توضیح آنکه، انسان داراى مجموعه ‏اى از نیروهاى متضاد و متزاحم است که هر نیرویى، بى ‏توجه به نیروهاى دیگر، در اندیشه ارضاى خویش است. اگر انسان به یکى از این قوا، گرایش بیشتر نشان دهد و در ارضاى خواسته‏ هاى آن بیشتر بکوشد، در گرداب سرکشى آن قوه و سرکوبى قواى دیگر فرو مى ‏غلتد و انسانیتش که بر پایه مجموعه این نیروها شکل مى ‏گیرد، پای‏مال مى ‏شود. پس راهى جز ارضاى مساوى و عادلانه همه نیروهاى نفسانى وجود ندارد. انسان واقعى کسى است که در ارضاى معقول خواسته‏ هاى همه قواى درونى ‏اش بکوشد.

از سوى دیگر، انسان در آغاز پیدایش از هر گونه آگاهى و دانشى بى بهره است: «و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالى که هیچ چیز نمى ‏دانستید؛ و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را به جاى آورید.»[3] کسب دانش و توسعه دانستنى ‏هاى انسان، معلولِ کارکرد قواى درونى و بیرونى او است. طبیعتاً تلاش انسان در جهت ارضاى خواسته‏ هاى یک قوه و بى‏ اعتنایى به قواى دیگر، موجب میل فکرى به سوى آن و غفلت از مقتضیات سایر قوا و در نتیجه انحراف فکرى و عقیدتى خواهد شد.

پس، اینکه مى ‏بینیم متون اسلامى در کنار دعوت به دانش ‏اندوزى، بر پارسایى و همزمان با تعلیم، بر تزکیه و زدودن زنگار گناه و وسوسه شیطان از دل نیز تأکید مى‏ ورزند، به سبب آن است که تفکر آدمى را از بند اسارت شیاطین درونى و بیرونى آزاد سازند.

چون که تقوا بست دو دست هوا		حق گشاید هر دو دست عقل را[4]

 تقوا سبب مى ‏شود فطرت انسان به پاکى و زلالى نخستین خود بازگردد، تا علاوه بر بهره‏ مندى بیشتر از بینش و بصیرت، به آسانى بتواند بدون دخالت هواهاى نفسانى، حقایق را پذیرفته، به دانش‏ هاى سودمند و اندیشه‏ هاى درست دست یابد. اگر عقل بخواهد درک و شناختى صحیح داشته باشد، باید پارسایى پیشه سازد و از بند تمایلات نفسانى رهایى یابد. آنگاه است که پاسبان و پاسدار ورودى‏ها و خروجى ‏هاى دل مى ‏شود و نامحرمان و بیگانگان را در بند مى ‏افکند.

طبع خواهد تا کشد از خصم کین‏		عقل بر نفس است بند آهنین‏
عقل ایمانى چو شحنه عادل است‏		پاسبان و حاکم شهر دل است‏
همچو گربه باشد او بیدار هوش‏		دزد در سوراخ ماند همچو موش‏
در هر آنجا که بر آرد موش دست‏		نیست گربه یا که نقش گربه است‏
گربه چه شیر شیرافکن بود		عقل ایمانى که اندر تن بود
غره او حاکم درندگان‏		نعره او مانع چرندگان‏[5]

[6]

 

 

---

[1] ( 3). انفال( 8): 29

[2] ( 1). محمد حسین طباطبایى، المیزان، ج 5، ص 267 و 268

[3] ( 2). وَ اللَّهُ أخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ امَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ اْلأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.( نحل( 16): 78)

[4] ( 3). جلال‏الدین مولوى، مثنوى معنوى، دفتر سوم، بیت 1832.

[5] ( 1). همان، دفتر چهارم، ابیات 1989- 1984.

[6] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 37 الی 39