142- اخلاق روزه داری

مقدّمه

    ماه مبارک رمضان با ارزش ­ترین مقطع زمانی در طول سال است که ربّ غفور روزه گرفتن را بر مسلمانان واجب نموده است. اوج این عظمت را می‌توان در شب قدر مشاهده نمود که قرآن آن را برتر از هزار ماه دانسته است. لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر. (قدر، 3) ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن، ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم، ماه بخشش و نیکوکاری، ماه ایثار و از خودگذشتگی، ماه جهاد و کوشش، ماه رحمت و سازندگی، و ماه ضیافت الله است. از این­ رو ضرورت دارد تا در این ماه عظیم با نگرش اخلاقی و تربیتی به عبادت پرداخت و به نماز و روزه مقبول اهتمام ورزید.

   لازم به ذکر است که ماه مبارک رمضان، دانشگاه انسان‌سازی است، یک دانشگاه علمی و عملی، آموزشی و پرورشی، و تربیتی و اصلاحی است. بنابراین باید به خاطر توفیق درک این ماه عظیم، خدا را شاکر بود چرا که پیامبر خدا (ص) فرموده است:

مَنْ‏ أَدْرَکَ‏ رَمَضَانَ‏ فَلَمْ تُصِبْهُ الرَّحْمَةُ فَقَدْ شَقِیَ.( شعیری، جامع الأخبار، ص59)

شقی است کسی که ماه مبارک رمضان را درک کند و مشمول رحمت قرار نگیرد.

فضایل اخلاقی روزه­ داری

      روزه نوعی تمرین تهذیب و تزکیه نفس، و راهی مناسب برای تحقّق تسلّط انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوا­های نفسانی است. که در این صورت به برکت روزه، انسان توانسته است به کمال و قرب الهی نایل آید. ربّ غفور با تشریع روزه، فرصتی مناسب را در اختیار انسان قرار داده تا استعداد بالقوه ­اش را در راه رسیدن به قرب الهی به فعلیت رسانده و به مقام خلیفة اللهی نزدیک گردد.

    روزه علاوه بر ثمرات جسمی، دارای آثار و فواید اخلاقی و تربیتی فردی و اجتماعی زیادی است. در این جا به برخی از آنها به اختصار پرداخته می شود:

1-    تقویت اخلاص:

     امام علی (ع) هنگامی که فلسفه عبادات را بیان می کند درباره روزه چنین می­فرماید:

مَا حَرَسَ اللَّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّکَوَاتِ وَ مُجَاهَدَةِ الصِّیَامِ فِی الْأَیَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ تَسْکِیناً لِأَطْرَافِهِمْ وَ تَخْشِیعاً لِأَبْصَارِهِمْ وَ تَذْلِیلًا لِنُفُوسِهِمْ وَ تَخْفِیضاً لِقُلُوبِهِمْ ...... مِنَ‏ الصِّیَامِ‏ تَذَلُّلًا.( نهج البلاغة (للصبحی صالح)، خطبه 192، ص294)

 خدا بندگانش را، با نماز و زکات و تلاش در روزه‏دارى، حفظ کرده است، تا اعضاء و جوارحشان آرام، و دیدگانشان خاشع، و جان و روانشان فروتن، و دل‏هایشان متواضع باشد،.... و روزه گرفتن، و چسبیدن شکم به پشت، عامل فروتنى است.

 حضرت فاطمه زهرا (س) نیز در این باره فرموده است:

فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاص‏.(مجلسی، بحار الأنوار، ج‏93، ص368)

خدا روزه را برای تثبیت اخلاص واجب نمود.

       بنابراین روزه برای پرورش و رشد اخلاص در انسان مؤثّر است، زیرا روزه با توجه به این که کفّ و خودداری است، یگانه عبادت مخفی است و تا خود شخص آن را بیان نکند کسی جز خدا از آن آگاهی پیدا نمی کند.

2-    تقویت پایداری و صبر:

     صبر یکی از فضائل اخلاقی و انسانی است که بر تحصیل آن بسیار تأکید شده است، زیرا سالک الی الله با صبر می­تواند با مشکلات و مصائب دست و پنجه نرم کند و به مقصود خود نایل آید.  یکی از راه­های رسیدن به این توانایی نفسانی و فضیلت انسانی، روزه­داری است. پیامبر اکرم (ص) ماه مبارک رمضان را ماه صبر دانسته و می فرماید:

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَظَلَّکُمْ‏ شَهْرٌ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَرَضَ اللَّهُ صِیَامَهُ ..... وَ هُوَ شَهْرُ الصَّبْرِ. (کلینی، الکافی، ج 4، ص 66)

ای مردم، به درستی که ماهی بر شما سایه افکنده است که در آن شبی است بهتر از هزار شب، و آن ماه رمضان است، خداوند روزه گرفتن در آن را واجب نمود... و آن ماه صبر است.

     در حقیقت یکی از مهمترین آثار روزه همین اثر روحانی و معنوی صبر در روح و جان روزه­دار است، زیرا روزه با فراهم نمودن محدودیت­های موقت در برابر گرسنگی و تشنگی و ...، به او توان پایداری، شکیبایی و توان مبارزه با حوادث سخت در زمان های ممتدّ می­بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل مى‏کند بر قلب انسان نور و صفا مى‏پاشد. (رک به تفسیر نمونه، ج 1، ص 629)

3-    آرامش و نشاط:

پیامبر (ص) در یکی از سفارشات خویش به امام علی (ع) فرمودند:

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ تَفْطِیرُ الصَّائِمِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّیْل‏.(ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه،  ج‏4، ص360)

اى على، مؤمن در دنیا در سه وقت خوشحال مى‏گردد: هنگام ملاقات با برادران، هنگام افطار در ماه رمضان، و هنگام نماز در آخر شب.

 امام صادق (ع) نیز می­فرماید:

لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (همان، ج‏2، ص76)

برای روزه­دار، دو شادمانی وجود دارد: شادمانی هنگام افطار و شادمانی دیگر هنگام ملاقات با خدای بزرگ.

4-    خروج از گناهان:

       انسان روزه­دار اگر در ماه مبارک رمضان، از روی ایمان و اخلاص و با در نظر داشتن خدای بزرگ و نیّت قرب الهی روزه بگیرد همانند کسی که از مادر زاده شده و بی­گناه بوده، از گناهان خود خارج می­شود. به شرطی که در حال روزه، مرتکب گناه نشود یعنی اعضاء و جوارحش هم روزه­دار باشند. با این توضیح که دست به سمت گناه دراز نشود، پا به سوی گناه نرود، چشم گناه نبیند، گوش گناه نشنود و زبان گناه نگوید و از انواع دروغ و غیبت و تهمت و ..... پرهیز نماید. چنان که نبیّ مکرّم اسلام (ص) فرموده است:

مَنْ‏ صَامَ‏ شَهْرَ رَمَضَانَ‏ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً، غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ، وَ مَنْ صَلَّى لَیْلَةَ الْقَدْرِ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً، غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ. (طوسی، امالی، ج1،ص150)

کسی که با ایمان و اخلاص، ماه مبارک رمضان را روزه بگیرد خدا گناهان گذشته­اش را می­آمرزد. و کسی که با ایمان و اخلاص، در شب قدر نماز به پا دارد خدا گناهان گذشته­اش را می­آمرزد.

5-    توانایی کنترل شهوات

     از مهمترین زمینه­های دوری از رحمت الهی و محرومیت از الطاف بی­کران خدا، گرفتار شدن انسان در دام خواسته­های نفسانی و شهوت­ها به ویژه شهوت جنسی است. در آموزه­های دینی دستورالعمل­های بسیاری برای کنترل و جهت­دهی به آن شهوات و تعدیل در غرائز بیان شده که یکی از آن راهکارها، روزه داری است. پیامبر اکرم (ص) فرموده است:

یَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمُ الْبَاهَ فَلْیَتَزَوَّجْ فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ وَ أَحْصَنُ لِلْفَرْجِ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَلْیَصُمْ فَإِنَّ الصَّوْمَ لَهُ وِجَاءٌ. (نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ؛ ج‏14 ؛ ص153)

ای جوانان، هر کس از شما که از وضعیت زندگانى خوبى برخوردار باشد، ازدواج کند، زیرا ازدواج، برای حفظ چشم و فرج، بهتر است و هرکس توانایی مالی برای ازدواج ندارد، روزه بگیرد، زیرا روزه برای او کاهش دهنده شهوت است.

   روزه ماه مبارک رمضان، آثار اخلاقی و تربیتی فراوان دیگری نیز دارد از جمله: همدردی با فقرا و کم شدن شکاف طبقاتی، حسن معاشرت، ایجاد فضای معنوی در جامعه و کاهش آسیب­های اجتماعی، توانایی کنترل شهوات.

     بنابراین ماه مبارک رمضان، ماه تربیت و اخلاق است و روزه در این ماه عظیم، دارای شرایطی است که باید روزه­دار علاوه بر دقّت در شرایط صحّت روزه (نخوردن و نیاشامیدن، عدم مسافرت و ...)،  ضرورت دارد به شرایط قبولی آن توجّه ویژه­ای داشته باشد. و قبولی روزه منوط است به ترک انواع گناه. حال اگر در حین روزه، نسبت به عمل به فضائل اخلاقی و ترک رذائل اخلاقی اهتمام ورزیده است روزه، مقبول و مرضی الله جلّ جلاله خواهد شد.