47- موانع زهد ورزى‏

دو مانع اساسى در مقابل زهدورزى و پارسایى انسان وجود دارد: محبت او به دنیا و خمود و بى‏ بهره‏ گى افراطى از آن. سایر مفاهیم از قبیل حرص و طمع در واقع از آثار محبت دنیا هستند و به عنوان نتایج دنیا طلبى مورد بحث قرار مى‏ گیرند.

1. محبت دنیا: هنگام توضیح مفهوم زهد و ارزش آن، تا حدّى مفهوم دنیا و ماهیت آن آشکار گردید و آیات و روایاتى در نکوهش آن بیان شد. اینک به‏ اختصار به آثار دنیاخواهى که مانع زهدورزى است، پرداخته مى ‏شود.

بدون شک در نظام اخلاقى اسلام دنیا همواره ناپسند و نکوهیده نیست، بلکه چهره ارزشمند و ستوده نیز دارد. دنیا شامل همه اشیایى مى ‏شود که موجب بهره‏ مندى انسان، رفع نیازها و تأمین اهداف او مى ‏گردد. این لذت‏ها و بهره ‏مندى ‏ها همواره بد نیستند، بلکه مى ‏توانند کارکرد خوب نیز داشته باشند. «دنیاى ناپسند» عبارت است از بهره‏ مندى ‏هاى زودگذرى که نه خود عمل صالح و اخروى ‏اند و نه ابزار و وسیله‏ اى براى اعمال خوب و اخروى هستند. در نتیجه دنیاى نکوهیده چیزى جز خوشگذرانى و لذت‏ جویى از راه حرام و برخوردارىِ بیشتر از مقدار لازم و ضرورى از چیزهاى حلال نیست.[1] این همان دنیایى است که خداوند در نکوهش آن مى ‏فرماید:

دوستى خواستنى ‏ها [ى گوناگون‏] از: زنان و پسران و اموالِ فراوان از زر و سیم و اسب‏هاى نشاندار و دام‏ها و کشتزار [ها] براى مردم آراسته شده، [لیکن‏] این جمله، مایه تمتّع زندگى دنیا است.[2]

در برخى آیات، با دنیاى ناپسند تحت عنوان هواى نفس، ترغیب به مخالفت شده است.[3] قرآن در تبیین حقیقت آن مى ‏فرماید:

بدانید که زندگى دنیا، در حقیقت، بازى و سرگرمى و آرایش و فخرفروشى شما به یکدیگر و فزون‏جویى در اموال و فرزندان است.[4]

و سرانجام به آنان که زندگى دنیوى خویش را با دنیا سودا کرده‏اند، در قیامت گفته مى‏شود:

[بروید] در آن گم شوید و با من سخن مگویید.[5] همین کسانند که زندگى دنیا را به [بهاى‏] جهان‏دیگر خریدند. پس نه عذاب آنان سبک گردد، و نه ایشان یارى شوند.[6]

اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، ص: 121

روایات فراوانى در نکوهش این دنیا و بیان آثار ناخوشایند آن در دنیا و آخرت بیان شده و مقدار آنها چنان فراوان است که در برخى این توهّم ایجاد شده است که گویا مظاهر دنیایى همواره در اخلاق اسلامى نکوهیده‏اند. در حالى که چنین نیست. ما از این روایات به آنچه در بحث زهد گفته شد، بسنده مى‏کنیم.

اما دنیاى پسندیده، عبارت است از برخوردارى و لذت‏بردن به مقدارى که ضرورى و لازمه بقا، عبودیت خداوند، انجام اعمال صالح و در واقع مقدمه تحصیل آخرت است. این نوع دنیا در اخلاق اسلامى مورد ستایش قرار گرفته است و انسان‏ها به‏برخوردارى و تحصیل آن ترغیب و تشویق شده‏اند. در روایات فراوانى خیر دنیا و آخرت به عنوان نتیجه بسیارى از اعمال نیک بیان شده است.[7] در بسیارى از دعاها همواره مطلوب اولیاى خداوند بوده است.

از جمله خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید: از درخواست‏هاى اصلى مؤمنان این است که مى‏گویند: «پروردگارا! در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن.»[8]

تردیدى نیست که مراد از خیر دنیا همان دنیاى پسندیده است و مصداق‏هاى فراوانى دارد که در برخى روایات به آنها اشاره شده است. امام على علیه السلام در ستایش دنیاى پسندیده مى‏فرماید:

دنیا مرکب مؤمن است که با آن به سوى پروردگارش سفر مى‏کند، پس مرکب‏هایتان را آماده [اصلاح‏] سازید، تا شما را به پروردگارتان رسانند.[9]

در روایات متعددى آمده است که «کسى که براى اصلاح معیشت و دنیاى خانواده‏اش از راه حلال تلاش کند، به مثابه مجاهد در راه خدا است».[10]

آثار محبت دنیا: از مهم‏ترین آثار محبت دنیا که به عنوان مانعى در مقابل زهدورزى انسان قرار دارند، حرص و طمع است که به‏اختصار از آن دو یاد مى‏کنیم.

الف) حرص‏ورزى به دنیا: در فرهنگ عرب «حرص» به‏مفهوم خواست و اراده شدید در طلب شى مطلوب و محبوب است.[11] حرص‏ورزیدن در تحصیل نیکى‏ها امرى پسندیده‏

اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، ص: 122

است؛ چنان‏که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله یکى از ویژگى‏هاى توبه‏کاران واقعى را حرص‏ورزیدن بر خیرات دانسته‏اند.[12] در روایات متعدد حریص‏بودن در علم‏آموزى‏[13] و فقاهت،[14] انجام اعمال نیک و پسندیده،[15] جهاد در راه خداوند،[16] تحصیل مقامات و درجات اخروى‏[17] و امثال اینها، مورد ستایش و تشویق قرار گرفته است.

حرص‏ورزیدن به دنیا یکى از صفات ناپسند و از موانع زهدورزى است. بر همین اساس در آیات و روایات به‏شدت مورد نکوهش قرار گرفته و آثار زیانبارى در ابعاد مختلف براى آن بیان شده است. مهم‏ترین ویژگى انسان حریص سیرى‏ناپذیرى او است. زشت‏ترین چهره حرص‏ورزى از منظر روایات معصومان علیهم السلام آزمندى عالمان و حکیمان و حریص‏بودن نسبت به انجام محرمات است. مهم‏ترین عوامل آزمندى نیز فراموش‏کردن مرگ و محبت دنیا است. ذلت و خوارى و ترک جوانمردى و حیا، فرورفتن در گناهان و تباه کردن سرانجام و عاقبت، بارزترین آثار آزمندى نسبت به دنیا است. از توکل و قناعت پیشگى و ذکر و یاد مرگ مى‏توان به عنوان شاخص‏ترین ابزارهاى درمان حرص‏ورزى به دنیا، یاد کرد.

ب) طمع‏ورزى: طمع در لغت عرب به مفهوم اشتیاق از روى شهوت و خواهش نفس نسبت به شیئى است.[18] در فرهنگ عالمان اخلاق، طمع عبارت است از توقع و چشم‏داشت به اموال مردم.[19] امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «چه زشت است براى مؤمن که میل و رغبتى در او باشد که او را خوار نماید.»[20] امام سجاد علیه السلام در ترغیب و تشویق به قطع طمع انسان از آنچه در دست‏

اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، ص: 123

دیگران است فرموده است: «من همه خیر را گرد آمده در قطع طمع از آنچه دیگران دارند، مى‏بینم.»[21] از این‏رو طمع، منشأ بسیارى از رذایل اخلاقى از قبیل خوارى، پستى، حسادت، کینه‏توزى، بدگویى و امثال آن مى‏شود.

یکى دیگر از آثار محبت دنیا حالت افسوس و حسرت است که در نتیجه عدم دستیابى به دنیا در آدمى پدید مى‏آید.

2. خمود: خمود عبارت است از سستى و تفریط در کسب معاش ضرورى زندگى و سستى و بى‏رغبتى در بهره‏مندى از لذت‏هاى جنسى و سایر لذت‏ها.[22] همچنان که محبت و دلبستگى به دنیا مانعى در راه زهدورزى محسوب مى‏گردد، بى‏اعتنایى افراطى و سستى ورزیدن در تأمین مقدار لازم از ضروریات زندگى و استفاده از مواهب دنیوى مانعى است در راه جهت‏گیرى صحیح نسبت به دنیا. آیات و روایاتى که در باره ستایش دنیاى پسندیده بیان شده است، همگى دلیلى بر نکوهش خمود و سستى در کسب نیازهاى ضرورى زندگى است.

و. جهت‏گیرى نفسانى نسبت به دیگران‏

به نظر مى‏رسد که جهت‏گیرى مطلوب نفسانى انسان را نسبت به دیگران مى‏توان بر محور دوستى و دشمنى براى خدا سامان داد. «حبّ فى اللّه» و «بغض فى اللّه» مفاهیمى هستند که در متون اخلاقى اسلام به‏شدت مورد تأکید قرار گرفته‏اند و در واقع جهت‏گیرى دراز مدت و راهبردى ما را نسبت به دیگران رقم مى‏زنند. به‏همین دلیل مطالب این قسمت تحت همین دو عنوان بیان مى‏گردد و سایر مفاهیمى که بیانگر نوعى جهت گیرى نفسانى در رابطه با دیگران است، به عنوان توابع این دو مورد توجه قرار مى‏گیرند.

اخلاق اسلامى احمد دیلمى، ص: 120 الی 123

---

[1] ( 1). ر. ک: نراقى، محمدمهدى: جامع‏السّعادات، ج 2، ص 17- 35

[2] ( 2). سوره آل‏عمران، آیه 14. همچنین ر. ک: منافقون، 9، انفال، 28 و کهف، 47

[3] ( 3). ر. ک: سوره نازعات، آیه 40

[4] ( 4). سوره حدید، آیه 20

[5] ( 5). سوره مؤمنون، آیه 108

[6] ( 6). سوره بقره، آیه 86

[7] ( 1). از جمله ر. ک: کلینى: کافى، ج 2، ص 499، ح 1 و ص 71، ح 2 و ج 5، ص 327، ح 2؛ صدوق: خصال، ص 42، ح 34

[8] ( 2). سوره بقره، آیه 201

[9] ( 3). ابن ابى‏الحدید: شرح نهج‏البلاغه، ج 20، ص 317، ح 640

[10] ( 4). ر. ک: کلینى: کافى، ج 5، ص 93، ح 3 و ص 88، ح 2؛ حرّانى: تحف‏العقول، ص 445

[11] ( 5). ر. ک: ابن‏منظور: لسان العرب، ج 7، ص 11؛ راغب اصفهانى: مفردات الفاظ القرآن، ص 227- 228

[12] ( 1). ر. ک: حرّانى: تحف العقول، ص 22

[13] ( 2). ر. ک: نهج‏البلاغه: خطبه 193؛ حرّانى: تحف العقول، ص 160

[14] ( 3). کلینى: کافى، ج 2، ص 231، ح 4

[15] ( 4). شیخ صدوق: خصال، ص 515، ح 1

[16] ( 5). کلینى: کافى، ح 2، ص 231، ح 4

[17] ( 6). حرّانى: تحف العقول، ص 286

[18] ( 7). راغب اصفهانى: مفردات الفاظ القرآن، ص 316

[19] ( 8). ر. ک: نراقى، محمدمهدى: جامع السّعادات، ج 2، ص 106

[20] ( 9). کلینى: کافى، ج 2، ص 320، ح 1

[21] ( 1). همان، ج 2، ص 320، ح 3

[22] ( 2). ر. ک: نراقى، محمدمهدى: جامع السّعادات، ج 2، ص 13- 15