46- آثار زهد

بعضى از مهم‏ترین آثار زهد که به نوبه خود یک مفهوم اخلاقى عام هستند، به شرح زیر است.

1. قناعت: در ادبیات عرب، قناعت به‏ مفهوم راضى ‏شدن به مقدار اندکى از بخشش‏[1] و رضایت‏ دادن به سهم خویش، به‏ کار مى ‏رود.[2] در منابع رایج اخلاق اسلامى «قناعت» در مقابل «حرص» آمده است و آن عبارت است از ملکه‏اى نفسانى که به موجب آن انسان به نیاز خود از اموال رضایت مى‏ دهد و خود را در مشقت و تلاش براى تحصیل مقدار بیشتر از آن نمى‏ اندازد.[3]

قناعت خود آثار فراوان و سودمندى را به ‏دنبال دارد، و از سوى دیگر موجب پیشگیرى از بسیارى رذایل اخلاقى و بلکه جرایم حقوقى مى ‏گردد. بر همین اساس در نظام اخلاقى اسلام به‏ شدت مورد تشویق و ترغیب واقع شده است. در قرآن کریم آمده است:

و زنهار دیدگان خود را مدوز به‏ سوى آنچه اصنافى را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور

زندگى دنیا است تا ایشان را در آن بیازماییم، و [بدان که‏] روزىِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.[4]

امام على علیه السلام در باره ارزش قناعت مى ‏فرماید: «توانگرى را جستم و آن را جز در قناعت، نیافتم. قانع باشید تا توانگر شوید.»[5]

قناعت نه تنها خود یک فضیلت اخلاقى است، بلکه ارزش‏هاى اخلاقى فراوانى را در پى دارد. امام رضا علیه السلام هنگام پاسخ به کسى که از حقیقت قناعت از او مى ‏پرسد، به این آثار اشاره مى ‏فرماید:

قناعت، باعث خویشتن دارى و ارجمندى و آسوده‏ شدن از زحمت فزون‏ خواهى و بندگى در برابر دنیاپرستان است. راه قناعت را جز دو کس، نپیماید: یا عبادت ‏پیشه‏ اى که خواهان مزد آخرت است، یا بزرگوارى که از مردمان فرومایه دورى مى‏ کند.[6]

در واقع آدمى چاره‏اى جز قناعت پیشگى در دنیا ندارد، و در غیر این صورت همواره در آتش حرص و حسرت برخوردارى بیشتر خواهد سوخت. مردى به امام صادق علیه السلام شِکوه کرد که طلب روزى مى کند و به‏دست مى ‏آورد، اما قانع نمى‏ شود و بیشتر از آن از او مى ‏طلبد و عرض کرد: مرا چیزى بیاموزید، که مشکلم را حلّ کند. حضرت فرمود:

اگر آن اندازه که کفایتت مى‏ کند تو را بى ‏نیاز سازد، کمترین چیز دنیا بى ‏نیازت مى‏ سازد و اگر آنچه تو را بس است، بى ‏نیازت نسازد، همه دنیا هم تو را بى ‏نیاز نمى ‏گرداند.[7]

امّا چگونه مى‏ توان به قناعت‏ ورزى دست یافت؟

علاوه بر راه‏هاى عمومى، برخى شیوه‏ هاى اختصاصى نیز مطرح شده است؛ از جمله امام صادق علیه السلام در رهنمودى در این باره مى ‏فرماید:

به ناتوان‏تر از خودت بنگر و به توانگرتر از خویش منگر؛ زیرا که این کار، تو را به آنچه قسمت تو شده است قانع مى‏ سازد.[8]

2. عفت و بى‏ نیازى از اموال مردم: در ادبیات عرب «عفت» به مفهوم خویشتن ‏دارى در مقابل شهوات و امور ناپسند است.[9] علاوه بر عفت جنسى و عفت در کلام، از جمله موارد کاربرد عفت در ادبیات و متون دینى خویشتن‏ دارى از اظهار درخواست به دیگران مى ‏باشد.[10] یکى از آثار مهم زهد در دنیا عفت و بى ‏نیازى جُستن از دارایى مردم است. قرآن کریم در توصیف این قبیل عفت‏ پیشگان مى ‏فرماید:

[این صدقات‏] براى آن [دسته از] نیازمندانى است که در راه خدا فرو مانده ‏اند، و نمى ‏توانند [براى تأمین هزینه زندگى‏] در زمین سفر کنند. از شدت خویشتن‏ دارى، فرد بى‏ اطلاع، آنان را توانگر مى ‏پندارد. آنها را از سیمایشان مى‏ شناسى، با اصرار [چیزى‏] از مردم نمى‏ خواهند.[11]

امام صادق علیه السلام در باره جایگاه بى ‏نیازى ‏جستن از مردم مى ‏فرماید: «شرف مؤمن به شب زنده‏ دارى و عزت او در بى نیازى از مردم است.»[12] و امام على علیه السلام در بیان این‏که بى ‏نیازى از مردم به مفهوم عدم معاشرت با آنان نبوده و مغایرتى با حُسن سلوک با آنها ندارد، فرموده است:

باید در دل شما نیاز و بى ‏نیازى از مردم هر دو با هم جمع‏ شود نیاز تو به ‏آنان در نرم زبانى و خوشرویى تو نسبت به ‏آنها است، و بى ‏نیازیت در حفظ آبرو و باقى‏ ماندن عزتت مى ‏باشد.[13]

بدون تردید این بى ‏نیازى و عفت‏ پیشگى در امور مالى جز از راه زُهدورزى و عدم دلبستگى به دنیا حاصل نخواهد شد.

اخلاق اسلامى احمد دیلمى ، صص119 -118

---

[1] ( 2). ابن اثیر: نهایه، ج 4، ص 114

[2] ( 3). ابن منظور: لسان العرب، ج 8، ص 298

[3] ( 4). نراقى، مولى محمدمهدى: جامع السّعادات، ج 2، ص 101

[4] ( 1). سوره طه، آیه 131

[5] ( 2). علامه مجلسى: بحارالانوار، ج 69، ص 399، ح 91

[6] ( 3). همان، ج 78، ص 349، ح 6

[7] ( 4). شیخ کلینى: کافى، ج 2، ص 139، ح 10

[8] ( 5). همان، ج 8، ص 244، ح 338

[9] ( 1). ر. ک: ابن فارس: مقاییس اللغة، ج 4، ص 3

[10] ( 2). ر. ک: ابن منظور: لسان العرب، ج 9، ص 253

[11] ( 3). سوره بقره، آیه 273

[12] ( 4). شیخ کلینى: کافى، ج 2، ص 148، ح 1

[13] ( 5). همان، ج 2، ص 149، ح 7