34- نقش اخلاق در شکل ‏گیرى جامعه مطلوب‏2

ب) فقرزدایى و گسترش رفاه عادلانه‏

یکى از اهداف انسان‏ ها از تشکیل اجتماعات و مشارکت در زندگى گروهى دستیابى به برخوردارى ‏هاى بیشتر بوده است. از سویى دیگر، از ملاک‏ هاى برترى اجتماع انسانى، در اختیار گذاردن امکان بهره‏ مندى بیشتر از رفاه و آسایش و امکانات مادى براى اعضاى خود است. بنابراین هرچه این تنعم کاستى یابد و سهم شهروندان از رفاه و آسایش کمتر شودو فقر بیشتر دامن بگسترد، «اجتماع انسانى» رفته‏ رفته فلسفه وجودى خود را از دست مى‏ دهد و تصویر جامعه مطلوب در ناامیدى محوتر مى‏ گردد.

اصل رفاه و برخوردارى معقول همراه با گشایش و فزونى، مادام که در سیر حیات طیبه باشد، در اسلام به‏عنوان ارزش به رسمیت شناخته شده؛ تا جایى‏ که قرآن کریم بر کسانی که بهره‏ مندى از این‏ گونه مواهب را تحریم مى ‏کنند، سخت خرده مى ‏گیرد.[1] امام سجاد (ع) مى ‏فرماید:

توسعه دادن زندگى و امکانات آن از اخلاق مؤمنان است.[2]

در روایتى دیگر از ایشان مى‏ خوانیم:

بیشترین خشنودى خدا از آنِ کسى است که خانواده خود را بیشتر در رفاه و آسایش قرار مى‏ دهد.[3]

در عرصه کشورى نیز تلاش براى پیشرفت و ارتقاى اقتصادی یکى از وظایف اجتناب ناپذیر حکومت اسلامى است؛ چراکه امروزه در شرایط بین‏المللى، قدرت اقتصادی یکى از مهم‏ترین عوامل تأمین‏ کننده اقتدار سیاسى به‏شمار مى‏رود. از این‏رو، بى ‏گمان لازمه عمل به‏ قاعده «نفى سبیل»[4] حرکت به سوی کسب قدرت اقتصادى است.

اینک به آسیب‏ شناسى اخلاقى جوامع مى‏ پردازیم و ریشه‏ هاى اخلاقى محرومیت جوامع از رفاه عادلانه را بر مى رسیم. اصولًا توسعه‏ نیافتگى عادلانه رفاه مادى در سه صورت پدید مى ‏آید:

1. تولید نشدن ثروت در جامعه

2. تثبیت نشدن دارایى‏ هاى تولیدشده که به همین‏رو ناپایدار است و از بین مى ‏رود؛

3. توزیع نشدن عادلانه دارایى ‏ها و فرصت‏ ها.

برخى از ریشه‏ هاى اخلاقى- تربیتى صورت اول، یعنى تولید نشدن ثروت در جامعه بدین شرح است:

1. نبودِ بینش اخلاقى صحیح: درک نادرست از برخى آموزه‏ هاى اخلاقى در طول تاریخ یکى از عوامل رکود فعالیت‏ هاى تولیدى و کم ‏شدن نشاط اقتصادى است. گاه برخى با بدفهمی از آموزه «زهد» دست از کار و فعالیت مى ‏شویند[5] و پاره‏اى نیز با کج‏ فهمی از آموزه حرکت آفرین و امیدبخش «توکل»، در خانه معتکف مى شوند و بار ارتزاق خود و خانواده ‏شان را بر دوش دیگران مى‏ افکنند.

2. سستى و ناشکیبایى: برخى از ملت‏ ها در برابر سختى ‏ها و ناملایمات چندان پایدار نیستند. برخى ملل نیز به سخت‏ کوشى و پایدارى در برابر دشوارى‏ ها آراسته و به کار زیاد کردن خو گرفته ‏اند. بى ‏قرارى و ناشکیبایى طبعاً تن‏ آسانى و تنبلی در پى خواهد داشت. امام کاظم (ع) فرمود:

سستى و تنبلى بهره آدمى را از دنیا و آخرت از کف او مى ‏رباید.[6]

در روایتى دیگر آمده است:

آن کس که براى امرار معاش خانواده‏اش به سختى و تعب مى‏افتد، مانند مجاهد راه‏ خدا نزد حق تعالى ثواب مى‏برد.[7]

3. بى‏ تدبیرى: یکى از پایه‏هاى زندگى تدبیر براى رفع نیازمندى‏هاى امروز و آینده استکه در زندگى فردى از آن به «عقل معاش» و در سطح کلان جامعه نیز از آن به «برنامه‏ریزى» یاد مى‏شود. بى‏تردید در عرصه حیات فردیو جمعى، برخوردارى از حسن تدبیر فضیلتى اخلاقى به‏شمار مى‏رود. هر جامعه که براى تربیت کارشناسان و نخبگان یا به‏کارگیرى آنان تلاش نکند و درنتیجه با برنامه‏ریزى دقیق براى رتق و فتق امور تمهیدى نیندیشد، هیچ‏گاهنخواهد توانست ملت خود را از چنگ فقر برهاند و برایآنان اسباب رفاه را فراهم آورد. از امامعلى (ع) درمورد اهمیت تدبیر دو سخن پر مغز نقل شده است:

حسن تدبیر، مال اندک را رشد و برگ و بار مى‏بخشد.[8]

هرکه را سوءتدبیر باشد، شکستش شتاب مى‏گیرد.[9]

اما درخصوص صورت دوم یعنى از دست رفتن ثروت و دارایى تولیدشده، به‏اختصار به دو آسیب اخلاقى مى‏پردازیم:

1. اسراف و تبذیر: مصرف بیش از حد و استفاده ناصحیح بزرگترین آفت براى دارایى فرد و جامعه است. خداوند به‏صراحت مى‏فرماید:

همانا او مسرفان را دوست نمى‏دارد.[10]

امام صادق (ع) نیز در بیانى فرمود:

بى‏گمان اسراف برکت را مى‏ کاهد.[11]

امام کاظم (ع) نیز چنین فرمود:

هرکس تبذیر کند و به اسراف روى آورد، نعمت و دارایى از او زایل مى‏شود.[12]

2. رواج گناه و فساد: یکى از قوانینیکه نظام رازقیت برپایه آن عمل مى‏کند، این است کهخداپروایى درپى آورندهتنعّم است و بى‏تقوایینیز برابر با محرومیت؛ چنانکه خداوند مى‏فرماید:

و هرکس از خدا پروا کند، [خدا] براى او راه بیرونشدنى قرار مى‏دهدو از جاییکه حسابش را نمى‏کند، به او روزى مى‏رساند.[13]

و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتى از آسمان و زمین برایشان مى‏گشودیم.[14]

رسولخدا (ص) درهمینباره فرمود:

اگر خدا براى قومى پایدارى و توسعه و شکوفایى بخواهد، ایشان را اعتدال و پاکدامنى عطا مى‏فرماید.[15]

امام صادق (ع) نیز مى‏فرماید:

خدا نعمت و ثروتى را از فردى نمى‏ستاند، مگر به‏جهت گناهیکه مرتکب شده است.[16]

درباره صورت سوم بى‏عدالتیدر توزیع ثروت سخن بسیار است. در طول تاریخ، جوامعى بوده‏اند که با وجود برخوردارى از مواهب و ثروت هنگفت، بسیارى از مردمانشان در فقر به‏سر برده‏اند. انبوه رنج و درد حسرت و حرمان توده‏هاى مستمند و بینوا، برآمده از خصلت‏هاى‏ اخلاقى زشت و حیوانى است؛ به‏ویژه خودخواهى‏[17] دیوانه‏واریکه گاه از پول‏پرستى و تکاثر ثروت سر برمى‏آورد و دیگربار از مقام‏پرستى و هر دو نیز درپى آورنده بى‏عدالتى‏اند. در صورت نخست (پول‏پرستى) فرد طماع ناگزیر ارضایشهوت تکاثر خود را تا سرحد محرومکردن همگان پى‏مى‏گیرد. در صورت دوم نیز بیدادگرى و اجحاف در حق دیگران روى مى‏دهد. فرد قدرت‏طلب، هم براى رسیدن به قدرت و هم برای صیانت از آن نیازمند به پول است تا عده‏اى را اجیر کند، یا مرعوب نماید و یا بفریبد.

امام صادق (ع) مى‏فرماید:

قرار گرفتن اموال مردم در دست انسان ظالم بدکار- که حقوق عمومى را در آنها رعایت نمى‏کند- هم دین و هم ملت را فنا مى‏سازد.[18]

همچنین امام کاظم (ع) در ریشه‏یابى فقر و حرمان توده‏هاى مستضعف، ظلم را عامل اصلى بینوایی آنان مى‏شمارد:

اگر در میان مردمان به عدالت رفتار مى ‏شد، بى ‏تردید همگان مستغنى مى‏شدند و به رفاه مى ‏رسیدند.[19]

اخلاق اسلامى مبانى و مفاهیم، مهدى علیزاده، ص: 102 الی 106

---

[1] ( 1).« قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنْ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛[ اى پیامبر!] بگو: زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده و[ نیز] روزی‏هاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده؟ بگو: این‏[ نعمت‏ها] در زندگى دنیا برایکسانى است که ایمان آورده‏اند و روز قیامت‏[ نیز] خاص آنان است.»( اعراف( 7): 32.)

[2] ( 2). مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ ... التَّوَسُّعُ عَلَی قَدْرِ التَّوَسُّعِ.( محمد بن یعقوب کلینى، الکافى، ج 2، ص 241.)

[3] ( 3). محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 103، ص 279.

[4] ( 1).« لَنْ یَجْعَلَ اللهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبیلًا؛ خداوند هرگز بر[ زیانِ‏] مؤمنان، برایکافران راه‏[ تسلطى‏] قرار نداده است.»( نساء( 4): 141.)

[5] ( 2). در سخن بزرگان مى‏خوانیم که دقیق‏ترین تعریف« زهد» این آیه است:« لِکیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکمْ؛ تا بر آنچه از دست شما رفته، اندوهگین نشوید و به‏[ سبب‏] آنچه به شما داده است، شادمانى نکنید.»( حدید( 57): 23.)

[6] ( 3). محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 66، ص 395.

[7] ( 1). ابی‏عبدالله( ع) فرمود:« الْکادُّ عَلَی عِیَالِهِ کالْمُجَاهِدِ فِی سَبیلِ الله.»( محمد بن یعقوب کلینى، الکافى، ج 5، ص 88.)

[8] ( 2). حسن التدبیر ینمى قلیل المال.( عبدالواحد تمیمى‏آمدى، غرر الحکم و درر الکلم، ح 8081.)

[9] ( 3). من ساء تدبیره تعجل تدمیره.( همان، ح 8091.)

[10] ( 4).« إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ.»( اعراف( 7): 31.)

[11] ( 5). إِنَّ مَعَ الْإِسْرَافِ قِلَّةَ الْبَرَکة.( محمد بن یعقوب کلینى، الکافى، ج 4، ص 55.)

[12] ( 1). مَنْ بَذَّرَ وَ أَسْرَفَ زَالَتْ عَنْهُ النِّعْمَة.( محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 75، ص 326.)

[13] ( 2).« مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا* وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ.»( طلاق( 65): 2 و 3.)

[14] ( 3).« وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهمْ بَرَکاتٍ مِنْ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ.»( اعراف( 7): 96.)

[15] ( 4). جلال‏الدین عبدالرحمن سیوطى، الدّر المنثور فى تفسیر الماثور، ج 3، ص 270.

[16] ( 5). مَا أَنْعَمَ اللهُ عَلَی عَبْدٍ نِعْمَةً فَسَلَبَهَا إِیَّاهُ حَتَّی یُذْنِبَ ذَنْباً یَسْتَحِقُّ بذَلِک السَّلْبَ.( محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 70، ص 339.)

[17] ( 1). باندبازى، عشیره‏گرایى، نژادپرستى، منطقه‏گرایى، جناح‏گرایى و مانند آن جملگى از مصادیق همان خودخواهى و خودشیفتگى هستند. در این موارد، بی‏شکبا منِ توسعهیافته افراد روبه‏روییم.

[18] ( 2). فَإنَّ مِنْ فَنَاءِ الْإِسْلَامِ وَ فَنَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَنْ تَصِیرَ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی مَنْ لَا یَعْرِفُ فِیهَا الْحَقَّ وَ لَا یَصْنَعُ فِیهَا الْمَعْرُوفَ.( محمد بن یعقوب کلینى، الکافى، ج 4، ص 32.)

[19] ( 3). لَوْ عُدِلَ فِی النَّاسِ لَاسْتَغْنَوْا.( همان، ج 1، ص 541.)