195- آداب اخلاقی آموختن: انگیزه الهى (اخلاص)
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، در حدیث بسیار مشهور و معتبرى مى فرماید:
هر کس خود را چهل روز براى خدا خالص کند، چشمه هاى حکمت از قلب او بر زبانش جارى خواهد شد.[1]
نخستین موضوعى که دانشجو باید به طور جد به آن توجه کند، نیّت و انگیزه تحصیل است. بر اساس نظام اخلاقى اسلام، نیت و انگیزه، بیش از خود عمل اهمیت دارد و به همین دلیل است که پیامبر اکرم فرمودهاند: «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست.»[2]
اصولًا، ماهیت هر عملى با توجه به نیتى که فرد در انجام آن داشته است، مشخص مى شود،[3] بر اساس نظام اخلاقى اسلام، صرف «حُسن فعلى»، یعنى خوب بودن کار، براى ارزشگذارى اخلاقى آن کافى نیست؛ بلکه «حُسن فاعلى»، یعنى نیّت خوب داشتن در انجام آن، نیز باید به آن ضمیمه شود. افزون بر این، در برخى روایات معتبر، نیت، عین عمل معرفى شده است.
امام صادق علیه السلام فرمود: «نیت برتر از عمل است، آگاه باشید که نیت خودِ عمل است.» سپس در تأیید این سخن آیهاى از قرآن را ذکر کردند که مىفرماید: «قُل کلٌّ یَعمَلُ على شاکِلَتِهِ؛ بگو همگان بر اساس شاکله خود رفتار مىکنند» و «شاکله» را به «نیت» تعریف کردند.[4] حضرت امام خمینى قدس سره در توضیح این حدیث که نیت را عین عمل معرفى مىکند، مبالغهآمیز دانستن این حدیث را نادرست شمرده و مىفرماید:
این، مبنى بر مبالغه نیست، چنانچه بعضى احتمال دادهاند، بلکه مبنى بر حقیقت است؛ زیرا نیت، صورت کامله عمل و فصل محصِّل او است، و صحت و فساد و کمال و نقص اعمال به آن است.
چنانچه عمل واحد به واسطه نیت، گاهى تعظیم و گاهى توهین است؛ و گاهى تام و گاهى ناقص است؛ و گاهى از سنخ ملکوت اعلى و صورت بهیه جمیله دارد و گاهى از ملکوت اسفل و صورت موحشه مدهشه دارد. ظاهر نماز على بن ابىطالب علیه السلام و نماز فلان منافق در اجزاء و شرایط و صورت ظاهرىِ عمل هیچ تفاوتى ندارد، لیکن آن یک با آن عمل معراج الى اللَّه کند و صورتش ملکوت اعلى است؛ و دیگرى با آن عمل به جهنم سقوط کند و صورتش ملکوت اسفل است و از شدت ظلمت شبیه ندارد ....[5]
با توجه به مطالب بالا و همچنین آیات و روایات دیگرى که در این موضوع وارد شده است، مىتوان گفت کار اخلاقى و ارزشمند از دیدگاه اسلام کارى است که صرفاً براى رضایت خداوند انجام گرفته باشد. البته رضایت الاهى مراتب و درجات متفاوت و مختلفى دارد. به تعبیر دیگر، ارتباط نیت با خداوند درجات و مراتب مختلفى دارد: برخى به نیت بهرهمندى از نعمتهاى الاهى و دخول در بهشت کارهاى خود را انجام مىدهند و انگیزه برخى دیگر در انجام کارهاى خود رهایى از عذاب الاهى و ترس از جهنم است و دسته سومى نیز در انجام کارهایشان، صرفاً رضایت و خشنودى خداوند را در نظر مىگیرند و نه هیچ چیز دیگر.
نکته مهم در زمینه تأثیر نیت در ارزشمندى کارها این است که تأثیر نیت روى کار و تأثیر کار در تکامل نفس انسان و رسیدن او به سعادت ابدى، تأثیرى تکوینى است، نه قراردادى. به تعبیر دیگر، نیت، بیانگر یک رابطه حقیقى است و نه یک رابطه قراردادى. عملِ بدون نیت، در حقیقت، یک کالبد مرده است که با دل و روح انسان ارتباط نمىیابد.[6] تذکر این نکته مفید است که منظور از این نیتى که شرط ارزش اخلاقى است، این نیست که انسان پیش از انجام عمل اخلاقى، با خودش بگوید «این کار را انجام مىدهم قربة الى الله» و همچنین منظور این نیست که معانى این الفاظ را در ذهن خود حاضر کند. همچنین منظور از نیت، حضور قلب و توجه داشتن به نوع عملى که انجام مىدهیم نیست؛ بلکه منظور از این نیت، داعى و انگیزه کار است. منظور این است که تنها عاملى که موجب انجام این کار شود، انگیزه الهى و پیروى از خداوند باشد، نه آنکه از روى ریا و خوشایند دیگران بخواهد آن عمل را انجام دهد.[7] در ارزشگذارى تحصیل علم و دانشاندوزى نیز، نقش عمده بر عهده نیّت دانشجو است. علماندوزى در صورتى ارزشمند است و ما را به سعادت و کمال نهایى نزدیک مىکند که هدف اصلى از تحصیل آن، قرب الهى باشد. در غیر این صورت، تأثیرى در سعادت واقعى انسان ندارد. حتى اگر هدف از تحصیل علم، کسب شهرت و ثروت و قدرت و امثال آن باشد، از نظر نظام اخلاقى اسلام، هیچ ارزشى نخواهد داشت.[8]
نشانه نیتِ الهى داشتن در تحصیل علم این است که به همان اندازه که علم و دانش انسان افزایش مىیابد، ذلت درونى او در برابر خودش و تواضعش در برابر مردم و خوف و خشیتش در برابر خداى متعال و درکش نسبت به دین و حقایق الهى نیز افزایش مىیابد. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در اینباره مىفرماید:
کسى که براى رضاى الهى در پى کسب دانش باشد، هر بابى از دانش که براى او گشوده مىشود، ذلت و خودکمبینىاش در برابر خودش، تواضعش در برابر مردم، ترسش در برابر خداوند و تلاشش در امور دینى افزایش مىیابد. چنین شخصى از علمش بهره مىبرد، پس شما نیز از علم او بهره گیرید. و کسى که براى دنیا و منزلت نزد مردمان و مکانت در نزد حاکمان به دنبال تحصیل دانش باشد، هر بابى از دانش که براى او گشوده مىشود، خود بزرگبینى او در برابر خودش و مردم و غرورش در برابر خداوند و ستمکارىاش در حق دین، افزایش مىیابد. چنین فردى بهرهاى از علمش نمىبرد ....[9]
دانشجو باید از همان ابتداى دانشجویى خود، در پاکسازى نیتش بکوشد و همواره تلاش کند تا ارزش علمآموزى خود را پایین نیاورد. تعلیم و تعلّم با این ارج و اهمیت، نباید به انگیزههاى پستى چون رسیدن به مقامات دنیوى و کسب شهرت اجتماعى و جلب نظر مردم و احترام آنان و کسب مال و شغل و امثال آن آلوده شود.
بررسى مقایسهاى
یکى از ویژگىهاى بارز نظام اخلاقى اسلام، در مقایسه با سایر نظامها و مکاتب اخلاقى، تکیه و تأکید آن بر نیت و انگیزه در ارزشگذارى فعل اخلاقى است. اسلام افزون بر «خوبى کار»، «انگیزه خوب فاعل» را نیز شرطى لازم براى ارزشمندى کار مىداند. در حالى که در هیچ یک از نظامهاى اخلاقى، چنین نقشى به نیت و حسن فاعلى داده نشده است. اصولًا غیر از مکتب اخلاقى کانت، هیچ یک از مکاتب دیگر، نقشى براى نیت و انگیزه در ارزشگذارى فعل اخلاقى قائل نشدهاند.
البته نیت مورد نظر مکتب کانت نیز با نیت مورد نظر اسلام بسیار متفاوت است. از نظر کانت تنها چیزى که داراى ارزش ذاتى است، «اراده خیر» است. منظور او از اراده خیر، اراده انجام تکلیف و عمل بر اساس وظیفه عقلانى است. از نظر کانت، کار خوب، کارى نیست که صرفاً مطابق با وظیفه عقلانى باشد، بلکه کارى است که افزون بر مطابقت با وظیفه عقلانى فرد، به انگیزه اداى آن وظیفه عقلانى نیز انجام گرفته باشد. یعنى انگیزه فرد، از انجام آن عمل، تنها پیروى از قانون عقل باشد. بر این اساس، اگر کسى کارى را براى رسیدن به سعادت و یا بهرهمندى از کمال انجام دهد، باز هم داراى ارزش اخلاقى نخواهد بود. کسانى که براى بهرهمندى از بهشت عبادت مىکنند، کار آنان فاقد ارزش اخلاقى است. کار چنین کسانى، صرفاً یک معامله است.
نظر شما در باره این بخش از دیدگاه کانت چیست؟ آیا مىتوان گفت که در وراى نیت اطاعت از حکم عقل و انجام وظیفه عقلانى، این انگیزه نهفته است که من چون مىخواهم به کمالى برسم لازم است چنین نیتى داشته باشم؟ اگر چنین است، پس چرا کانت مىگوید: اگر کسى براى رسیدن به کمال، کارى را انجام دهد، کار او فاقد ارزش اخلاقى است؟ براساس نظریه کانت، آیا مىتوان نیتها و انگیزهها را درجهبندى کرد؟ به تعبیر دیگر آیا مىتوان گفت یک کار از نظر اخلاقى خوب است و کار دیگرى خوبتر و کار سوم خوبترین است؟ یا آنکه هیچ درجه و رتبهاى در میان فضایل و رذایل وجود ندارد؟ یک کار یا خوب است و یا بد؟ و آیا این را نقص دیدگاه کانت مىدانید یا قوت آن؟ آیا کسى که براى رفتن به بهشت، کار خوب انجام مىدهد، کار او از اساس فاقد ارزش اخلاقى است و یا آنکه ارزش اخلاقى آن کمتر از کسى است که فقط به عشق خداوند عبادت مىکند؟[10]
[1] ( 2). من اخلَصَ للَّهاربعینَ صَباحاً جَرَت ینابیعُ الحکمةِ من قلبِهِ على لسانِهِ.( همان، ج 67، ص 242، حدیث 10)
[2] ( 3). نیةُ المؤمن خیرٌ من عَملِهِ.( همان، ج 70، باب 53، ص 189، حدیث 2)
[3] ( 4). بنگرید به: همان، ج 70، باب 54، ص 249، حدیث 24
[4] ( 5). محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، کتاب الایمان و الکفر، باب الاخلاص، حدیث 4
[5] ( 1). سیدروحاللّه خمینى( امام)، چهل حدیث، ص 331
[6] ( 2). محمدتقى مصباح، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندرى، ج 1، ص 122 و 123
[7] ( 1). براى توضیح بیشتر در این باره، بنگرید به: عبد الله شبّر، الاخلاق، ص 15 و 16
[8] ( 2). بنگرید به: محمدتقى مصباح، ره توشه، تحقیق و نگارش کریم سبحانى، ج 1، ص 69
[9] ( 3). محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 2، باب 9، ص 34 و 35، حدیث 33
[10] شریفى، احمدحسین، آیین زندگى (اخلاق کاربردى)، 1جلد. صص 44 الی 47
