177- از شیوه های پرورش ایمان: ذکر

ذکر به معناى «یادآورى» است. همچنین حفظ معناى چیزى یا استحضار آن ذکر نامیده مى ‏شود. به تعبیر دقیق‏تر گاهى مراد از ذکر حالتى است در نفس که انسان با آن مى‏تواند چیزى را که پیش‏تر بدان شناخت و معرفت داشته حفظ کند. ذکر به این معنا مانند حفظ است؛ با این تفاوت که ذکر در جایى به کار مى‏رود که علاوه بر این‏که مطلبى در خزانه حافظه هست، در نظرش نیز حاضر باشد. گاهى نیز ذکر گفته مى‏شود و مراد از آن حضور مطلبى در قلب یا زبان است و از این رو مى‏گویند ذکر بر دو نوع قلبى و زبانى است.[1]

بنابراین یکى دیگر از شیوه ‏هاى پرورش ایمان، ذکر است که حضور جدّى خداوند را نزد انسان تقویت مى‏کند. ذکرهاى زبانى که در تعالیم اسلام وارد شده براى آن است که همان حالت قلبى حضور را در انسان ایجاد کند. البته نباید از تأثیر تربیتى ذکرهاى زبانى نیز غافل شد؛ زیرا به زبان آوردن سخنانى معیّن با استفاده از تلقین به نفس، تغییرى به مقتضاى آن در ضمیر انسان پدید مى‏آورد. چنان‏که در راه‏هاى ورود به ضمیر ناهشیار متذکر شدیم، این شیوه بسیار مورد عنایت تعالیم اسلام واقع شده است و سراسر زندگى ما به هنگام خواب و بیدارى، فعالیت و استراحت، و خوشى و ناخوشى پر است از این اذکار و تلقینات خداباورانه که در ما اثر مى‏گذارد. نمازهاى یومیه (فریضه و نافله)، مقدمات و تعقیبات آنها با اذکار مخصوص، شروع کارها با بسم‏اللّه، پایان دادن هر کار با الحمدللَّه و اذکار دیگرى که براى خروج از خانه، ورود به محل کار، ورود به مسجد و ...، همه این تلقینات به صورت ذکرهاى خفى یا علنى همچون بارانى زلال، گلستان قلب و روان مؤمنان را بارور ساخته و میوه‏هاى ایمان و فضیلت را در دسترس قرار مى‏دهد.

نکته دیگر این‏که ذکرهاى زبانى، قلب را آماده ‏تر مى ‏کند. امام خمینى (ره) از قول استاد خود مى ‏فرماید:

شیخ عارف کامل ما جناب شاه‏آبادى- روحى فداه- مى‏فرمودند: شخص ذاکر باید در ذکر مثل کسى باشد که به طفل کوچک که زبان باز نکرده، مى‏خواهد تعلیم کلمه کند، تکرار مى‏کند تا این‏که او به زبان مى‏آید و کلمه را ادا مى‏کند. پس از آنکه او کلمه را ادا کرد، معلم از طفل تبعیّت مى‏کند و خستگى آن تکرار بر طرف مى‏شود و گویى از طفل به او مددى مى‏رسد. همین‏طور کسى که ذکر مى‏گوید باید به قلب خود که زبان ذکر باز نکرده تعلیم ذکر کند و نکته تکرار اذکار آن است که زبان قلب گشوده شود و علامت گشوده شدن زبان قلب، آنکه زبان از قلب تبعیت مى‏کند و زحمت و تعب تکرار مرتفع مى ‏شود.[2]

پس اى عزیز! در راه ذکر و یاد محبوب، تحمل مشقت‏ها هر چه بکنى کم کرده‏اى. دل را عادت بده به یاد محبوب، بلکه به خواست خدا صورت قلب صورت ذکر حق شود و کلمه لااله الّااللّه کمال اقصاى نفس گردد که از این زادى بهتر براى سلوک الى اللّه و مصلحى نیکوتر براى معایب نفس و راهبرى خوب‏تر در معارف الهیّه یافت نشود. پس اگر طالب کمالات صوریه و معنویه هستى و سالک طریق آخرت و مسافر و مهاجر الى‏اللّه هستى، قلب را عادت بده به تذکر محبوب و دل را عجین کن با یاد حق تبارک و تعالى.[3]

یاد خداوند سبحان، انسان را از غفلت و نسیان بیرون مى‏برد و راه تربیت اخلاقى را هموار مى‏سازد؛ زیرا از اسباب انحراف اخلاقى و رفتارهاى خلاف، غفلت و نسیان است:

از کسى که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‏ایم و از هوس خود پیروى کرده و [اساس‏] کارش بر زیاده‏روى است، اطاعت مکن.[4]

در حقیقت، کسانى که [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه‏اى از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و به‏ناگاه بینا شوند.[5]

امام على علیه السلام مى‏فرماید: «خداوند سبحان یاد خود را روشنى‏بخش دل‏ها قرار داده است. دل‏ها به این وسیله پس از کرى شنوا، پس از نابینایى بینا و پس از سرکشى رام مى‏گردند.»[6]

در آیات و روایات بر مداومت و کثرت ذکر توصیه شده است: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، خدا را یاد کنید، یادى بسیار.»[7] دوام ذکر خداوند، موجب اصلاح قلب، حیات دوباره و شکفتن فضایل اخلاقى است:

کسى که قلبش را با دوام ذکر آباد کند، کردارش در نهان و آشکار نیکو خواهد شد.[8]

اساس اصلاح قلب، اشتغال فرد به ذکر خدا است.[9]

در شیوه ذکر، علاوه بر ذکر خداوند، تذکر نعمت‏هاى الهى نیز از باب احترام منعم انسان را وادار به تسلیم و تعظیم در مقابل ذات بى‏همتاى خداوند مى‏کند؛ به‏ویژه هرقدر نعمت بزرگ‏تر و منعم آن بى‏غرض‏تر باشد، احترامش در نظر فطرت لازم‏تر است:

اى مردم، نعمتِ خدا را بر خود یاد کنید. آیا غیر از خدا آفریدگارى است که شما را از آسمان و زمین روزى دهد.[10]

از آن‏جا که قرآن خودش را ذکر و در بردارنده ذکر معرفى مى‏کند، تلاوت قرآن نیز حالت ذکر را براى انسان به ارمغان آورده و پرورش ایمان را باعث مى‏شود:

إِن هو الّا ذکرٌ للعالمین.[11]

ص، و القرآن ذِى الذّکر.[12]

و إِذا تُلیت علیهم آیاتُه زادتهم ایماناً.[13]

نکته آخر در بحث ذکر، مربوط به «یادآورى مرگ» است. با توجه به آنکه ایمان به آخرت نقش مهمى در تربیت اخلاقى دارد، یاد مرگ و استحضار آن نیز مى‏تواند موجب پرورش ایمان و تجسم آثار اخلاقى آن شود. افزون بر این، یاد مرگ در زدودن دوستى و محبت دنیا که سرچشمه بسیارى از رذایل اخلاقى است، نقش مؤثرى دارد:

کلّ نفسٍ ذائقة الموت، و انّما تُوَفّون أُجورکم یوم القیامة فمن زُحزِح عن النار و أُدخل الجنّه فقد فاز، و ما الحیوة الدّنیا إِلّا متاعُ الغُرور.[14]

در سخنان ائمه‏اطهار علیهم السلام نیز تأثیر تربیتى یاد مرگ به چشم مى‏خورد:

کسى که دورى سفر (پس از مرگ) را به یاد آورد، آماده سفر مى‏گردد.[15]

کسى که انتظار آمدن مرگ را داشته باشد، در اعمال خیر سرعت مى‏گیرد.[16]

یاد مرگ، شهوات و خواست‏هاى نفسانى را مى‏میراند و ریشه‏هاى غفلت را مى‏زداید و دل را به وعده‏هاى خداوند قوى و محکم مى‏نماید و وجود آدمى را لطیف و نرم مى‏کند و نشانه‏هاى هوا و هوس را در هم مى‏شکند و آتش حرص را فرو مى‏نشاند و دنیا را در نظر انسان خوار و بى‏مقدار مى‏گرداند.[17]

سالکان طریق آخرت در شیوه تربیتى خود هماره شاگردان خود را توصیه مى‏کردند با رفتن به قبرستان‏ها- حداقل یکبار در هفته- و زیارت اهل قبور، یاد مرگ را در خود تقویت کنند.[18]

---

[1] ( 1). ر. ک: المفردات

[2] ( 2). چهل حدیث، ص 250

[3] ( 1). همان، ص 149

[4] ( 2). سوره کهف، آیه 28

[5] ( 3). سوره اعراف، آیه 201

[6] ( 4). نهج‏البلاغه، خ 222

[7] ( 5). سوره احزاب، آیه 41. و ر. ک: المیزان، ج 1، ص 340

[8] ( 6). غررالحکم

[9] ( 7). همان

[10] ( 1). سوره فاطر، آیه 3

[11] ( 2). سوره تکویر، آیه 27

[12] ( 3). سوره ص، آیه 1

[13] ( 4). سوره انفال، آیه 2

[14] ( 5). سوره آل‏عمران، آیه 185

[15] ( 6). غررالحکم

[16] ( 7). همان

[17] ( 1). محجّة البیضاء، ج 8، ص 242

[18] ( 2). به ویژه در توصیه‏ هاى ملا حسینقلى همدانى، بهارى همدانى و میرزا جواد انصارى همدانى مشاهده مى‏ کنیم

[1] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 242 الی 245