176- از شیوه های پرورش ایمان: عبادت
دستورات و تعالیم دینى که براى پرورش ایمان در نظر گرفته شده است، از سه طریق اول بهترین استفاده را در جهت هدایت و تهذیب اخلاق افراد جامعه کرده است. شیوه هاى پرورش ایمان که در ضمن معارف دینى بیان شده، عبارت است از: عبادت، ذکر، نیایش، محبّت به اولیای الهی.
عبادت: عبودیت به معناى اظهار تذلل و خاکسارى است که معادل آن در فارسى همان «بندگى» است و عبادت بالاتر از آن است؛ یعنى نهایت تذلل و از اینرو به جز خداوند کسى مستحق آن نیست.[1] بنابراین اعمال عبادى مختلف، مانند نماز، روزه، حج و غیر آن براى اعلام همین تذلل و بندگى است. سید قطب این مطلب را به خوبى ترسیم مىکند:
نماز و روزه و زکات و حج و سایر مظاهر و شعایر تعبدى، چیزى جز کلید نیستند. تنها کلیدهایى که با آن وسایل مىتوانیم درهاى عبادت را به روى خود بازکنیم، یا ایستگاهها و منازلى هستند که راهپیمایان طریق عبادت و سالکان منزلگه معبود در بین راه در آن ایستگاهها براى اندکى منزلى گزیده، توشه راهى برداشته، نفسى تازه مىکنند و سپس با زاد و توشه کافى راه را ادامه داده به سوى منزل معشوق راه مىسپرند. این راه همان عبادت است. بنابراین هر چه در این راه واقع باشد، از پرستش گرفته تا کارهاى روزمره زندگى یا اندیشیدن و ادراک، مادام که وجهه نظر و هدفْ خدا باشد، همه عبادت است. این اساس و پایه، هنگامى مستحکمتر مىشود که حقیقتاً و عملًا- نه تنها با زبان- گواهى دهد که هیچ مقام و شخصیت و مظهر قدرتى قابل پرستش نیست، جز خداى واحد و آفریننده قادرى که حکیم و علیم است ....[2]
اینگونه عبادت، به همه زوایاى زندگى سرایت کرده موجب پرورش ایمان است و ثمرهاش تربیت اخلاقى و فضایل انسانى است.
اى مردم، پروردگارتان را که شما و کسانى را که پیش از شما بودهاند آفریده است، پرستش کنید؛ باشد که به تقوا گرایید.[3]
در مسیر عبادتهاى روزانه، مانند نمازهاى یومیه و عبادتهاى موسمى مانند روزه، حج و اعتکاف، با استفاده از فنون مختلف روانشناختى (مثل تلقین به خود، عادت دادن و عمل کردن، شرطىسازى و غیره) مىتوان همان حالت بندگى و پرستش خداوند را در خود تثبیت کرد؛ یعنى به ضمیر ناخودآگاه خود وارد گرداند. بنابراین هر چه اخلاص در عبادت بیشتر و عمل زلالتر باشد، انسان سریعتر به این مقصود نایل مىگردد؛ ولى مراتب پایینتر عبادت نیز زمینهساز وصول به این هدف هستند.
امام على علیه السلام مىفرماید:
عبادت سهگونه است: عدهاى از روى ترس خدا را مىپرستند؛ این عبادت غلامان است.
عدهاى براى نیل به ثواب خدا را مىپرستند؛ این عبادت مزدوران است. عدهاى از روى عشق و محبت خدا را مىپرستند؛ این عبادت آزادگان است و بالاترین مرتبه عبادت.[4]
بالاترین عبادت، خالص کردن عمل براى خدا است.[5]
نکته مهم در تأثیر عبادت، این است که از روى میل و رغبت باشد، نه از روى کراهت و کسالت. از همین رو است که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله فرمودهاند: «آفرین بر بندهاى که به عبادت عشق مىورزد، با بدن عبادت مىکند و قلباً آن را دوست مىدارد و خود را براى او فارغ مىگرداند.»
لذت و حلاوتى که در عبادت است، موجب استمرار و تقویت آن مىشود؛ ولى احساس این لذت منوط به دو شرط است: 1. دورى از هواپرستى؛ 2. اجتناب از حبّ دنیا.
امام على علیه السلام فرمود:
کسى که از هواهاى نفسانى اجتناب نمىکند، چگونه لذت عبادت را در مىیابد؟[6]
همانطورى که بیمار به جهت درد شدیدى که احساس مىکند، لذت غذاى خوب را در نمىیابد، دوستدار دنیا به جهت علاقهاى که به دنیا دارد، از عبادتْ لذتى نمىبرد و شیرینى آن را نمىیابد.[7]
نکته دیگرى که در عبادت مورد نظر است، این است که هدف عبادت «اطاعت محض در مقابل خداوند» است و معناى «تعبّد» چیزى جز این نیست. مثلًا با اینکه نمىدانیم چرا نماز صبح دو رکعت است و باید با صداى بلند بخوانیم، صرفاً براى اطاعت فرمان او آن را انجام مىدهیم. فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام نقل مىکند: «براى اینکه او را به فراموشى نسپارند، مراتب ادب او را ترک نکنند، از امر و نهى او غافل نگردند ....»[8] به همین دلیل (اطاعت از فرمان الهى) رعایت مرزهاى حلال و حرام الهى و مراعات فرایض و واجبات خداوند، بخش مهمى از عبادت محسوب مىگردد. پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مىفرمایند:
عبادت ده جزء است که نه جزء آن دنبال حلال رفتن است.[9]
خداوند مىفرماید: ... اى فرزند آدم! به آنچه بر تو واجب کردهام عمل کن تا از عابدترین مردم باشى.
[1] ( 3). المفردات
[2] ( 1). روش تربیتى در اسلام، ص 39
[3] ( 2). سوره بقره، آیه 21
[4] ( 3). بحار، ج 70، ص 255
[5] ( 4). غررالحکم
[6] ( 1). همان
[7] ( 2). بحار، ج 14، ص 310
[8] ( 3). علل الشرایع، ص 256
[9] ( 4). بحار، ج 103، ص 18
[1] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 239 الی 242
