175- از روش های تربیت اخلاقی در اسلام: پرورش ایمان‏

ایمان یک حالت قلبى و فرآیند روانى است که جهت‏ گیرى آن در افکار، احساسات و اعمال آشکار مى ‏شود: امام باقر علیه السلام:

الایمان ما کان فى القلب و الاسلام ما علیه التناکح و التوارث.[1]

پیامبراکرم صلى الله علیه و آله:

الایمان قول مقول و عمل معمول و عرفان العقول.[2]

با ایمان به خداوند متعال، روز باز پسین و فرشتگان یا مأموران تدبیر عالم- که همگى در ایمان به غیب خلاصه مى ‏شود- ابعاد شناختى، عاطفى، اجتماعى و اخلاقى فرد تغییر مى‏ کند و نگرش او در محدوده محاسبات فیزیکى، کمّى و سودجویانه نمى ‏گنجد؛ بلکه این جهت‏ گیرى و جهان‏بینى انگیزه ‏اى براى شکوفایى استعدادهاى درونى او مى‏ گردد و گسترش وجودى او را در امتداد کمال مطلق محقق مى‏ گرداند. احساس حضور در محضر وجودى‏

مقدّس با علم بیکران و قدرت بى‏پایان، عامل مهمى در تربیت و کنترل اخلاقى انسان خواهد بود. بنابراین پرورش ایمان در سراسر وجود انسان با اهرم‏هاى بسیارى که در اختیار دارد، تربیت اخلاقى را تسهیل مى‏کند؛ بلکه خود، آفریننده مکارم اخلاق در وجود انسان است.

الکسیس کارل، رابطه ایمان مذهبى و بعد اخلاقى انسان را این‏گونه ترسیم مى‏کند:

فعالیت‏هاى اخلاقى و مذهبى عملًا با یکدیگر بستگى دارند. احساس اخلاقى، پس از مرگِ احساسِ عرفانى دیرى نمى‏پاید. انسان در ساختن یک سیستم اخلاقى مستقل از مذهب آن‏چنان که سقراط مى‏خواست موفق نشده است. اجتماعاتى که احتیاج به نیایش را در خود کشته‏اند، معمولًا از فساد و زوال مصون نخواهند ماند. این از آن جهت است که متمدنین بى‏ایمان نیز همچون مردم دیندار وظیفه دارند که به مسئله رشد همه فعالیت‏هاى باطنى و درونى خود که لازمه یک وجود انسانى است، دلبستگى پیدا کنند.[3]

علامه طباطبائى (ره) در توضیح شیوه‏ هاى اخلاقى، سه مسلک را از یکدیگر متمایز مى ‏کند و مى ‏فرماید:

مسلک اول تهذیب از طریق غایات صالح دنیوى است که همان مسلک عقلى فلاسفه یونان است. مسلک دوم تهذیب از طریق غایات اخروى است؛ مانند حور و قصور، بهشت و دوزخ و ... که آیات قرآن در این زمینه بسیار است و شیوه تربیتى انبیاى الهى نیز بر همین منوال بوده است.

مسلک سوم که مخصوص قرآن کریم است به نوعى با پرورش ایمان و استفاده از معارف الهى، ریشه رذایل اخلاقى را از بین مى‏برد ... هر عملى که انسان انجام مى‏دهد، هدف و غایتش یا به‏دست آوردن عزّتى در آن مطلوب است و یا قدرتى است که از آن مى‏ترسد و حذر مى‏کند. لکن خداوند سبحان مى‏فرماید: إِنّ‏العزّة لله جمیعاً.[4] و مى‏فرماید: أَنّ‏القوّة للّه‏ جمیعاً.[5]

اگر این معرفت- و باور- محقّق شود، زمینه‏اى براى ریا و سُمعه، ترس از غیر خدا، امید به جز خداوند، اتکال به غیر او و ... باقى نمى‏ماند. این دو جمله هر گاه براى انسان معلوم گردد- در حدّ باور قلبى- هر رذیله اخلاقى را از انسان پاک مى‏کند- صفت باشد یا فعل- و انسان را به فضایل اخلاقى مقابل آن مثل تقواى الهى، عزّتمندى به خداوند، کبریایى، استغنا، هیبت ربانى و غیره آراسته مى‏کند ....[6]

ایمان به وحدانیت خداوند، جهان‏بینى توحیدى انسان را تنظیم مى‏کند و انسجام مى‏بخشد. انگیزه‏ها، اندیشه‏ها، اهداف، عواطف، عادات و افعال، همگى براى تحقّق هدف واحدى که حاکمیت اللّه و رضاى او است همگرایى مى‏یابند و از این‏رو آمال و اهداف دنیوى، نفسانى و شیطانى از آن‏جا که غیر خدا است و اسباب تشتت و تنازع و حقد و حسد و رذایل اخلاقى دیگر است، کمرنگ مى‏گردند.

حضور پر احتشام خداوند و فرشتگان رقیب و عتید و اعتقاد به یوم الحساب، مراقبت و کنترل اخلاقى را براى انسان آسان مى‏کند و هرچه قدرت ایمان بیشتر باشد احساسِ حضور، بیشتر خواهد بود و تربیت اخلاقى آسان‏تر: «... خداوند همواره بر شما نگهبان است.»[7] «آدمى هیچ سخنى را به لفظ در نمى‏آورد، مگر این‏که مراقبى آماده نزد او آن را ضبط مى‏کند.»[8]

امام على علیه السلام: «خداوند براى هر عملى، ثواب و براى هر چیزى حسابى قرار داده است.»[9]

در شیوه علماى اخلاق- خصوصاً از زمان غزالى به بعد- این روش بسیار مورد عنایت بوده است و بخش قابل توجهى از کتب اخلاقى (مستقیم یا غیرمستقیم) به آن اختصاص یافته است.

افزون بر اینها، از آن‏جا که اصلاح و تهذیب اخلاق مردم از اهداف اصلى بعثت انبیا بوده است‏

(بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق)

و پیام‏ها و مواعظ اخلاقى در تعالیم انبیا بخش معظّم سیره و سلوک آنها است، لزومى به تفصیل در موضوع اثبات رابطه میان پرورش ایمان و تربیت اخلاقى نیست. احادیث زیر براى وضوح مطلب کافى است:

پیامبراکرم صلى الله علیه و آله: «ایمان موجب دورى از امور حرام و پاکى از مطامع دنیوى است.»[10] «ایمان چیزى جز بردبارى و بخشندگى نیست.»[11]

امام على علیه السلام: «ایمان درختى است که ریشه آن یقین، شاخه‏اش تقوا، شکوفه‏اش حیا و میوه‏اش‏ سخاوت است.»[12] «راستگویى به منزله سر براى ایمان است.»[13]

امام على علیه السلام: «مؤمن شادمانى‏اش در صورت و اندوهش در دل است. سینه‏اى گشاده و نفسى فروتن دارد. بالانشینى را کراهت دارد ... سکوتش طولانى و اوقاتش مشغول است، شاکر و شکیبا است و ....»[14]

پیامبراکرم صلى الله علیه و آله: «کامل‏ترین شما از جهت ایمان، کسى است که اخلاق نیکوترى داشته باشد.»[15]

ویکتور فرانکل روان‏پزشک و صاحب مکتب معنادرمانى، ایمان مذهبى را یکى از عناصر مهم در حفظ ارزش‏هاى اخلاقى افراد در اردوگاه‏هاى کار اجبارى مى‏داند. در ابتدا، فضاى اردوگاه‏ها را چنین توصیف مى‏کند:

... روزى پلیسى که در اردوگاه‏هاى ما کار مى‏کرد، به من گفت در اردوگاه دنبال تکه‏اى از گوشت مردار انسانى مى‏گردد. سرانجام آن را در کاسه‏اى روى آتش یافته بود ... آدم‏خوارى اردوگاه ما را فراگرفته بود.[16]

... ما که در اردوگاه اسیران زیسته‏ایم، مردانى را به‏یاد مى‏آوریم که کلبه به کلبه مى‏رفتند و به زندانیان دیگر دلدارى مى‏دادند و حتى آخرین تکه نان خود را به آنان مى‏بخشیدند ...[17] انسان هرگز به‏سوى رفتار اخلاقى کشانده نمى‏شود، بلکه تصمیم مى‏گیرد که اخلاقى رفتار کند. او این کار را براى ارضاى گرایش اخلاقى و یا آسودگى وجدان انجام نمى‏دهد، بلکه به‏خاطر دلیل و علتى که به آن پاى‏بند است، به‏خاطر کسى که دوستش دارد و یا به‏خاطر خداى خویش انجام مى‏دهد ... من فکر مى‏کنم همه افراد مقدس منظورى جز خدمت به خدایشان نداشتند و تصور نمى‏کنم هرگز مقدس شدن، هدفِ اصلى آنها بوده است؛ چه اگر چنین بود کمال‏گرایى را بر مى‏گزیدند.[18]

وى با استناد به جمله نیچه که گفته بود: «کسى که چرایى زندگى را یافته است با هر چگونگى خواهد ساخت» مى‏گوید:

در اردوگاه کار اجبارى نازى‏ها، این نکته به خوبى به اثبات رسید که همه کسانى که تصور مى‏کردند کار و وظیفه‏اى در انتظار شان است (در قبال معنایى که به آن معتقد بودند) شانس بیشترى براى زنده ماندن داشتند. (این نکته بعدها توسط متخصصین آمریکایى در ژاپن و کره به اثبات رسید).[19]

ویلیام جیمز روان‏شناس بزرگ آمریکایى نیز بُعد اخلاقى ایمان دینى را از قول امرسون این‏گونه به تصویر مى‏کشد:

... در روح آدمى عدالتى وجود دارد که کیفر و پاداش آن بى‏معطلى و قطعى است. کسى که پلیدى و زشتى را از خود به در کند، پاکى و خوبى را در بر کرده است و کسى که قبلًا مردِ قلباً درستى باشد، در قلب او خداوند جاى دارد. با این عدالت و درستى که این مرد در قلب خود دارد، خداى ازل و ابد، خداى بزرگ را در قلب دارد.

اگر کسى نیرنگ بزند و خدعه به کار برد، او خود را گول زده و خود را نشناخته است. باطن هر کس همیشه به خوبى شناخته مى‏شود، هیچ‏وقت دزد، ثروتمند نمى‏شود و کسى که به فقرا کمک مى‏کند، هیچ‏گاه بى‏چیز نمى‏گردد.

قتل از پشت دیوارهاى سنگى صدا در مى‏آورد.

کوچک‏ترین ذره‏اى از دروغ و غش که در چیزى باشد، مثلًا شائبه خودخواهى، وسوسه، تظاهر و ریا، نتیجه کار شما را فاسد خواهد کرد. اما اگر راستگویى کنید همه چیز و همه کس جاندار و بى‏جان شاهد صداقت شما خواهد بود ...

عشق، عدالت، محبت، خوش‏خُلقى و صبر همه از یک منبع زلال سرچشمه دارند. از این رو هر چه آدمى از این «غایت آمال‏ها» دور شود، از سرچشمه قدرت و کمک که ممکن است از آن بهره‏مند گردد، دور مى‏شود. در نتیجه وجود او متزلزل و بى‏پناه شده به تدریج ضعیف و کوچک گردیده به ذره‏اى و نقطه‏اى بدل شده در نهایت زشتى و پستى به قعر مرگ و نیستى مى‏افتد. درک و فهم این قانون در آدمى فکر و احساسى بر مى‏انگیزد که ما آن را احساسات مذهبى مى‏گوییم. نیرویى شگرف که هم جذب مى‏کند و هم شاد مى‏سازد. عطر نسیم کوهستانى که جهان را معطر مى‏سازد از اوست؛ به آسمان‏ها و کوه‏هاى بلندْ جلال و عظمت مى‏بخشد؛ آواز آمیخته به سکوت ستارگان از او است؛ همه زیبایى‏ها و قشنگى‏ها از او است؛ او است که آدمى را بى‏نهایت مى‏سازد. وقتى که آدمى مى‏گوید «من وظیفه دارم»، هنگامى‏ که عشق و محبت به او امر مى‏کند، هنگامى که در اثر الهام از عالم بالا کار بزرگ و نیکویى را انتخاب مى‏کند، در این‏وقت است که روح او سرشار از ترنم سرود عالم خرد جهانى مى‏شود ....[20]

در حقیقت، ایمان انسان به خدا، با ورود به ضمیر ناخودآگاه (گوستاویونگ، محتواى ضمیر ناخودآگاه را شامل خدا، روح و نیروهاى غیبى مى‏داند)[21] بر بسیارى از نگرش‏هاى دیگر او، مثل نگرش به معناى زندگى و هدف زندگى، تأثیر مستقیم و جدّى دارد و اینها به نوبه خود نگرش‏هاى فرد در باب خوب و بد، درست و نادرست و ... را شکل مى‏دهند؛ تا بالأخره رفتارهاى فردى، اجتماعى، اخلاقى و مناسبت‏هاى بین فردى نیز از همان نگرش‏هاى اولیه و اساسى تأثیر مى‏پذیرند.

شیوه‏هاى ورود به ناخودآگاه فرد، چهار راه اساسى دارد که غیر از آخرى همگى طبیعى است:

1. برنامه‏ ریزى هاى دوران کودکى؛

2. هنگام هیجانات شدید مثبت یا منفى؛

3. تلقین به نفس در حالت هوشیارى: به این صورت که جملات و مفاهیم خوب و مثبت را در زمانى مناسب و آرام و همراه با توجه، با صداى بلند براى خود تکرار کند
4- روش هیپنوتیزم

---

[1] ( 3). میزان الحکمه، ج 1، ص 300

[2] ( 4). همان، ص 302

[3] ( 1). نیایش، ص 28

[4] ( 2). سوره یونس، آیه 65

[5] ( 3). سوره بقره، آیه 165

[6] ( 1). المیزان، ج 1، ص 354- 360

[7] ( 2). سوره نساء، آیه 1

[8] ( 3). سوره ق، آیه 18

[9] ( 4). غررالحکم

[10] ( 5). کنزالعمّال، خ 58

[11] ( 6). همان، خ 57

[12] ( 1). غررالحکم

[13] ( 2). همان

[14] ( 3). بحار، ج 69، ص 411

[15] ( 4). همان، ج 71، ص 387

[16] ( 5). انسان در جستجوى معنا، ص 64

[17] ( 6). همان، ص 47

[18] ( 7). همان، ص 145 و 146

[19] ( 1). همان، ص 155

[20] ( 1). ویلیام جیمز، دین و روان، ص 7 و 8

[21] ( 2). روان‏شناسى ضمیر ناخودآگاه، ص  92

[1] دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى (دیلمى، احمد)، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: دوم، 1380. صص 234 الی 239